58 - William Dodd van de VS naar Duitsland in 1933

 

In onze dagen is het betrekkelijk eenvoudig om – via het internet – informatie te vinden over allerlei landen en het verleden. Wie weet wat voor positiefs ons op dit terrein nog te wachten staat. In de jaren tachtig was het voor mij moeilijker om die interesse voldoende te bevredigen. Vooral in de auto luisterde ik naar BBC World Service, met verslaggevers uit de hele wereld, onder wie Alistair Cooke in zijn rubriek ‘Letter from America’. Op de VPRO-radio hoorde je correspondenten die tijdens hun verblijf in Nederland over hun ervaringen elders op de aardbol vertelden. En op de VPRO-tv was er Adriaan van Dis met interessante gasten.

 

Philip Metcalfe

 

Een van die gasten was Philip Metcalfe (1946-2002). In 1988 publiceerde de Amerikaanse historicus een boek met de titel 1933. Daarin maakte hij zijn lezers deelgenoot van de reis die William Dodd (1869-1940) en zijn gezin maakten naar en door het ‘nieuwe Duitsland’, kort nadat de nazi’s er begin van dat jaar aan de macht gekomen waren. Metcalfe maakte indruk op mij. Ik schafte 1933 meteen aan. Sinds die tijd lees ik er regelmatig in. Het wordt tijd om er eens een artikel aan te wijden.

 

 

 

Roosevelt stuurt William Dodd naar Europa

 

William Dodd was al eens eerder in Duitsland geweest: toen dat land onder Wilhelm II een keizerrijk was. Op kosten van een rijke oom studeerde hij er te Leipzig en rondde er zijn studie in 1899 cum laude af met een proefschrift.

    Zijn belangstelling als historicus ging echter vooral uit naar het Amerikaanse Zuiden in de negentiende eeuw. Dodd was een aanhanger van de Democraten, die onder leiding van Franklin D. Roosevelt in 1932 de verkiezingen gewonnen hadden, ongeveer tegelijk met Adolf Hitler in Duitsland.

    Roosevelt en Dodd hadden elkaar nooit ontmoet. De nieuwe president voelde zich wel verwant met de progressieve ideeën van de historicus, die in Chicago emplooi gevonden had. Een gesprek van het tweetal in het Witte Huis pakte goed uit. Ter plekke, tijdens een luch in het Oval Office, hoorde William dat de Amerikanen hem in Berlijn wilden posten om zo goed op de hoogte te blijven van wat zich daar aan het voltrekken was. Lang hoefde dat niet te duren, zo leek, want een parvenu als Hitler kon het waarschijnlijk niet lang uithouden.

    Dodd zou een jaarsalaris van 17.500 dollar ontvangen. Dat was flink meer dan wat hij in Chicago verdiende, maar niets in vergelijking met hetgeen zijn toekomstige collega’s in Berlijn konden uitgeven.

 

Voor William, geen flamboyante man, was zijn aanstelling enigszins een teleurstelling. Hij hoopte naar een rustige post als Nederland gestuurd te worden. Ook dochter Martha (24 jaar) was niet blij. Ze bleef liever in Chicago, waar ze een leuke baan bij de krant gevonden had en na een mislukt huwelijk van het leven genoot. Maar hoe dan ook, vader, moeder, dochter en zoon Bill, reisden weldra per schip in oostelijke richting over de Atlantische Oceaan.

 

Dodd ging niet onvoorbereid op pad. De president had aangegeven wat zijn wensen waren. Zo moest hij zich bezig houden met de enorme bedragen – meer dan een miljard dollar – die de Duitsers in de VS geleend hadden. Dat geld konden de Amerikanen maar al te goed zelf gebruiken in het tijdperk van de Depressie (na de Wallstreet Crash van 1929).

    En dan was er de grote kwestie, die van de joden bij de nazi’s. Roosevelt zou gezegd hebben: “The German authorities are treating the Jews shamefully, and the Jews in this country [de VS] are greatly excited. We must protect them, and whatever we can do to moderate the general persecution by unofficial and personal influence ought to be done”.

 

Vanuit Virginia reisde William, 63 jaar, nog een tijdje per motor dagelijks naar Washington om zich optimaal op de hoogte te stellen van wat zich in Duitsland aan het afspelen was in het voorjaar van 1933. In New York sprak hij met joodse bankiers over de Duitse schulden en de behandeling van de joden onder het nazi-bewind. Ook kocht hij er Duitse woordenboeken. Die zouden zeker van pas komen voor de leden van het gezin.

 

Van New York naar Hamburg en Berlijn

 

De familie Dodd op reis

 

Dodd zag af van een luxueus verblijf aan boord van het schip, de SS Washington. Dat hoefde voor hem niet. Tijdens de overtocht las hij elke dag voor uit een Duits boek over de geschiedenis van dat land. Zo konden de leden van het gezin alvast een beetje wennen aan de taal. Zelf las hij in Germany Puts The Clock Back (1933), een kritisch boek van de hand van Edgar Mowrer, correspondent in Berlijn van de Chicago Daily News. Metcalfe: “The book read well, and in the warm ease of the summer passage Dodd finished it in a few days. Its author was broadminded, discerning and passionately liberal”.

    Het schip legde tussentijds aan in Southampton en Le Havre. In Hamburg werd het viertal opgewacht door medewerkers van de ambassade en het consulaat. Meteen was er een ‘incident’. Bij het vertrek in New York was Dodd gefotografeerd terwijl hij bij het zwaaien zijn arm enigszins gestrekt hield. Was dat de Hitlergroet, werd hem bij aankomst door de pers gevraagd.

    De ambassadeur gooide het over een andere boeg. Hij benadrukte de vriendschap tussen de twee landen, die tot stand gekomen was tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). “He preferred to tell German newsmen the story of Bismarck’s grant of 250 million dollars to help president Lincoln fight the war between the states. The anecdote emphasized the deep historic ties that united the two countries”. Het geld, voegde Dodd er duidelijk aan toe, was overgemaakt door joodse bankiers – van Rothschild. De diplomaat koos zijn woorden zorgvuldig.

 

De aankomst van Dodd op 13 juli 1933 leverde nog wat problemen op. De familie had een eigen auto uit de VS meegenomen. Het kostte moeite die in te klaren. Zoon Bill moest het oplossen. “He had not foreseen the complexities involved in bringing a foreign automobile into Germany and found himself enmeshed in permits and licenses phrased in a German that defied translation”.

    Bovendien bleek het vervoer vanaf de haven naar Berlijn niet goed geregeld te zijn. Dat gaf een flinke vertraging. In een gewoon treincoupé verplaatsten ze zich naar de Duitse hoofdstad. Bij aankomst op het station werden ze overvallen door fotografen met flitslicht, Duitse hoogwaardigheidsbekleders en Amerikaanse journalisten – van de New York Times, Chicago Tribune en Associated Press.

    De Amerikaan wilde niet logeren in het Adlon-hotel, dat hem was aangeboden. Het liefst zou hij in een eenvoudig hotel verblijven. Dat lukte blijkbaar niet. Zo kwam hij terecht in de ‘imperial suite’ van de Esplanade in de Bellevuestrasse. Metcalfe: “Five magnificent rooms with towering gilt ceilings, brocade-covered walls, marble furnishings, and so many flowers that they thought they were attending their own funerals”.

    ’s Avonds dronken ze Duits bier en aten op z’n Duits, misschien wel uit de gutbürgerliche Küche. Na afloop maakten ze een wandeling naar de dierentuin. In de Siegesallee bekeken ze de monumenten van de voormalige heersers van Brandenburg-Pruisen.

 

Martha en de Rijksdag

 

Tot haar verbazing zag Martha geen soldaten. Het was opvallend rustig op straat. De dochter van de gezant had nóg een interessante ervaring. In het gezelschap van een jonge Amerikaanse medewerker passeerde ze de Rijksdag. Het gebouw maakte een verlaten indruk. Maar ondanks de brand van 27 februari 1933 stond het nog steeds overeind.

    Metcalfe: “A vagrant Dutchman [Marinus van der Lubbe uit Leiden] had been apprehended at the scene of the crime and the new government had been so alarmed by what it took to be a signal for a communist insurrection that it had suspended all civil liberties and arrested thousands of people. In a single night a vagrant’s act of arson and the ensuing panic had hoisted Adolf Hitler to near total power”.

 

Reichstag in brand

 

Martha liet zich bij het passeren ontvallen: “I thought it was burned down. It looks all right to me. Tell me what happened”.

    Haar begeleider gaf meteen les tijdens die eerste dag in Berlijn: “Young lady, you must learn to be seen and not heard. You musn’t say so much and ask so many questions. This isn’t America and you can’t say all the things you think”.

 

Uitstapje

 

William Dodd kon niet meteen formeel opereren. Hij moest nog wachten op de komst van president Hindenburg om een officiële status te verkrijgen. Van de gelegenheid maakten hij en zijn gezin gebruik om een uitstapje te maken door het land waar hij als jongeman gestudeerd had. Samen met Quentin Reynolds, correspondent van de Hearst-pers, reed hij in zijn eigen blauwe Chevrolet naar Wittenberg, waar Luther in 1517 zijn stellingen op de deur van de kerk had gespijkerd. De kerk was op slot. Een bronzen plaquette was er aangebracht. 

    In Wittenberg waren ze getuige van een optreden van de Sturmabteilung (SA, de ‘bruinhemden’), die met hun mars het verkeer belemmerden. Een politieman, noteerde dochter Martha, liet merken dat hij het met deze gang van zaken niet eens was. Dat deed vader William deugd.

    Het gezin lunchte in de Auerbach-kelder te Leipzig. Op die plek zou Faust zijn ziel aan de duivel verkocht hebben. Na afloop maakte de toekomstige ambassadeur een wandeling door het oude stadscentrum. Waarschijnlijk liet hij zijn echtgenote plekjes zien waar hij meer dan dertig jaar eerder rondgelopen had. De volgende dag nam hij de trein terug naar Berlijn.

 

    

Martha, Bill en de Hearst-journalist trokken met de auto door naar Beieren, waar feesten georganiseerd waren vanwege de aanpak van het nieuwe Duitse bewind. De bevolking leek de toekomst vol vertrouwen in te zien. Metcalfe: “In the wave of renewed optimism that followed the inauguration of the new regime, villages dredged bracken ponds, house fronts were painted for the first time in years, chimneys patched, roofs repaired, fields long dormant broken to the plow. Villages were decorated with flowers, house fronts with festive garlands”.

    Op gebouwen, zelfs op kerktorens, zagen ze de nieuwe Duitse vlag – rood, wit en zwart. Martha liet zich enthousiast maken, tot ongenoegen van haar medepassagiers. Overal zag ze de bruinhemden marcheren, zingen en zwaaien met de vlag.

 

Aan haar enthousiasme kwam een einde in Neurenberg. In de Königstrasse waren ze getuige van een bijzondere gebeurtenis. Enkele duizenden mensen omringden een tramstel. Een aantal potige bruinhemden haalde er een jonge vrouw in een witte jurk uit, die kaal geschoren was en met wit poeder besprenkeld. Er was een bord om haar heen gehangen met daarop een beschuldiging: “Ik heb me aan een jood aangeboden”.

    De vrouw, Betti Suess, was in de armen van haar (joodse) geliefde gevonden. Toen dat naar buiten kwam, werd ze door de straten van de stad gedreven en beschimpt. De Amerikaanse journalist, die de kinderen van Dodd vergezelde, hoorde dat Julius Streicher, de nazi-burgemeester, erachter zat. 

    De gebeurtenis in Neurenberg haalde de internationale pers. Goebbels, minister van Propaganda, haastte zich om het gebeuren aan de buitenlandse journalisten uit te leggen. Het was niet meer dan een uit de hand gelopen incident. Heel wat Duitsers hadden jarenlang geleden onder de bepalingen van het verdrag van Versailles. Nu ze daar eindelijk van verlost waren ging het wel eens fout, aldus de minister.

 

Dodd en Von Hindenburg

 

Op 30 augustus bracht William Dodd zijn formele bezoek aan Von Hindenburg, de president van Duitsland. “President Roosevelt has charged me to avail myself of this opportunity”, las hij voor en benadrukte de sympathie van de Amerikanen voor het ‘Duitse volk’. Gelijktijdig met hem werden de vertegenwoordigers van Siam (Thailand), Hongarije en Griekenland met hun staf officieel welkom geheten.

 

William Dodd

 

De Duitse autoriteiten nodigden de Amerikaan uit voor een bijzondere gebeurtenis – het partijcongres van de nazi’s in Neurenberg op 1 september. De buitenlandse diplomaten zouden er met een ‘Sonderzug’ op kosten van de Duitse regering heen gebracht worden.

    Dodd besefte dat het de bedoeling was om indruk te maken op de buitenlandse gasten. Dat zat hem niet lekker. Maar hij voelde er veel voor om erbij te zijn. Toch kwam er niets van. Diplomatiek overleg tussen diverse tegenstanders van nazi-Duitsland leidde ertoe dat de grote landen ervan afzagen. Met een smoesje lieten ook Frankrijk, Groot-Brittannië, Spanje, Japan en het Vaticaan het afweten. Andere landen stuurden iemand van lage rang. Bij aankomst zag je wel de vlaggen van Haiti, Santo Domingo, Siam en Perzië.

 

Partijdag in Neurenberg

 

Na terugkeer van de Sonderzug gaf Von Hindenburg op 6 september een feestje. “The German guests were a mixture of men in morning coats and men in black SS uniforms. Germany’s black-clad elite were just then entering the Foreign Ministry as liaison officers and observers. Dodd was not afraid to let a look of disdain show though his smile when he shook hands with these figures in black”, aldus de auteur.

 

Hindenburg

 

Ervaringen in Duitsland

 

Ambassadeur Dodd verruilde zijn hotelsuite voor een gewone woning. Veel huizen waren opvallend goedkoop om te huren, ontdekte hij. Metcalfe legde het uit: “Some were being let for amazingly low sums because their owners, wealthy Jews in many instances, planned to leave the country or welcomed the protection afforded them by a foreign diplomat living under their roof”.

    De Dodds huurden een villa, die eigendom was van de joodse industrieel Ferdinand Warburg: in de Tiergartenstrasse, nummer 27. Van daaruit kon hij lopend de Amerikaanse ambassade in de Bendlerstrasse bereiken.

    In de tuin konden gasten hun verhalen kwijt. Dochter Martha werd er uitgenodigd om eens Arbeitslager, een werkkamp voor jonge mensen, buiten de stad te bezoeken. Die gelegenheid liet ze niet voorbijgaan. 

    Metcalfe: “By moving young people away from their villages and home towns, the new rulers were creating a generation loyal to the entire nation and not just to the Rhineland or Bavaria. Service in the labor camps in the summer of 1933 was still voluntary”.

    Martha zag dat er hard gewerkt werd. De jongelui kregen goed te eten en konden zich door hun arbeid opwerken in de gelederen van de nieuwe elite.

    De Duitse autoriteiten bleken van haar bezoek op de hoogte te zijn. Een attaché van het ministerie liet zien hoe goed het georganiseerd was met een eetzaal, slaapverblijf en een hal voor ontspanning. De kampleider liet haar proeven van de vruchten. Onder leiding maakte ze een flinke tocht over het terrein.

    Onverwacht had Martha een bijzondere ervaring. Ze zag een groep mannen over het veld rennen. Ze lieten zich op de grond vallen en dekking zoeken. Andere mannen oefenden met geweren. Dat was illegaal. Het meisje kreeg een uitleg in het oor gefluisterd: “The camp we have just been in was forewarned that we were coming, so we saw nothing but the most innocent and constructive activity”.

 

Martha en Adolf

 

Martha geloofde het niet. Ze dacht dat ze verkeerd ingelicht werd. Haar positieve houding werd genoteerd en gekoesterd, is in het boek 1933 te lezen. “Her sympathies did not go unnoticed. A concerted effort was made by several young men in the foreign ministry, who had connections with the police and propaganda to win her over to the new Germany. They spoke fluent English, knew the latest idioms. One had even visited Washington”.

    Martha kwam in contact met Ernst Hanfstaengl. ‘Putzi’, zoals hij genoemd werd, bood aan haar bij kanselier Hitler te introduceren. Martha kon moeilijk nee zeggen. Geen vrouw uit Chicago had ooit zo’n kans gehad.

    Het tweetal ontmoette elkaar in hotel Kaiserhof. De Führer kuste haar hand, sprak haar in het Duits toe en kuste haar hand opnieuw.

    Metcalfe: “At dinner that night Martha described the meeting to her father. Hitler’s face was soft as if it had no bones. She had hardly noticed the little moustache. To her he had seemed oddly tender. She found it hard to believe that such a self-conscious man had risen to the pinnacle of power”.

    Voor de dochter van de ambassadeur was het een bijzondere ervaring. Het was bovendien de eerste keer dat iemand haar hand gekust had. William Dodd plaagde haar dat ze die maar niet moest wassen om te voorkomen dat de ‘handtekening’ uitgewist zou worden. 

 

Verjaardagsfeest

 

Stapje voor stapje leerde William Dodd hoe hij zijn rol zo goed mogelijk kon spelen. Hij deed er alles aan om voor zijn kritische mening uit te komen en moest voortdurend laveren. Bovendien had hij rekening te houden met Washington, waar Cordell Hull (1871-1955) als minister van buitenlandse zaken de scepter zwaaide. Incidenten waren er volop.

    Dochter Martha, zonder officiële status, manifesteerde zich op haar eigen manier. Op 8 oktober 1933 vierde ze haar 25ste verjaardag met een feestje thuis, terwijl haar ouders zich elders bevonden. Aan illustere gasten ontbrak het niet. Putzi was ook van de partij zonder al te veel aandacht aan haar te schenken. Martha liet niet met zich sollen, liep naar een platenspeler, een Victrola, en liet het Horst Wessel-lied door de feestruimte schallen.

    Dat was not done. Metcalfe: “She did not know that playing the party anthem at social functions and in places of amusement such as cafés and restaurants was forbidden. In southern Germany a ‘Schnitzel à la Hitler’ had been banned that summer. The New Germany was very sensitive to slights against its revolutionary symbols”.

    Het afdraaien van het partij-lied werd meteen stopgezet door Hans ‘Tommy’ Thomsen, een afgezant van het ministerie van Buitenlandse Zaken. “That is not the sort of music to be played for mixed gatherings in a flippant manner. I won’t have you play our anthem, with its significance, at a social party” – met dat soort woorden greep hij in.

    Die woorden bevielen haar niet. Martha was gewend om vertroeteld te worden. Bovendien was het haar huis en haar verjaardag. Van Putzi hoorde ze later dat mensen als Tommy geen gevoel voor humor hadden. De jarige moest voorzichtig zijn om hen niet te beledigen. Hanfstaengl nam plaats achter de piano om de stemming er weer een beetje in te brengen.

 

Putzi achter de piano

 

Voor de jonge Amerikaanse vrouw was het incident een kantelpunt. “From that night on Martha began to retreat from the soft flatteries of gifts and flowers”. Ze begon te beseffen dat het fatsoen uit de Duitse samenleving aan het verdwijnen was. “She had heard the ugly stories and recognized the sorrow in her father’s eyes when he come home from work. She was no longer sure how to behave”.

    Martha ontdekte tevens dat mensen bang waren om te praten. “They were afraid to reveal themselves, lest she, unconsciously betray them in het innocence. Her closest friends spoke in whispers and closed the doors before sharing confidences. It was rumored that there were dictaphones so sensitive that conversations in a neighboring room could be recorded. Everyone in Berlin – Reichstag deputy, army general, foreign diplomat, assumed that his telephone was tapped”.

 

Vader Dodd kreeg met hetzelfde verschijnsel te maken. Tevens ontdekte hij dat het briefgeheim door de Duitse autoriteiten niet gerespecteerd werd. Soms kwam zijn post in handen van de geheime politie, de Gestapo. “It was not a thought that gave him much comfort”, is in het boek te lezen.

    In een brief aan een vriend in Chicago aan het einde van het jaar schreef Martha dat ze in de gaten gehouden werd. “I have never in all my lives been so lonely”.

 

Van der Lubbe

 

Martha ontving een uitnodiging om in november het proces bij te wonen over het in brand steken van het Rijksdag-gebouw. “She accepted promptly as her father’s unofficial observer”.

    Binnenkomen was desondanks niet eenvoudig. “Security was tight. Policemen armed with revolvers and short swords ringed the building”. Diverse malen moest ze een speciale pas laten zien. “Detectives went through her handbag and patted her down for hidden weapons”.

    Er waren vijf beklaagden die, ieder vergezeld van een politieman, door een zijdeur binnengebracht werden. De rechters werden begroet met de Hitlergroet. De buitenlanders deden daar echter niet aan mee. De rechters hielden de rechterarm eveneens gestrekt.

    Het duurde nog een uur alvorens Hermann Göring, president van de Rijksdag en minister-president van Pruisen, verscheen. Iedereen in de volle zaal moest op hem wachten. Voor Martha een mooie aanleiding om Marinus van der Lubbe te bestuderen. “The Dutch youth seemed hardly human. His head lolled forward on his chest as if he were drugged. Occasionally long streams of saliva dangled between his knees. He had lost weight in prison”.

 

Goering, temidden van een groep nazi’s, liet geen teken van verontschuldiging zien. Hij nam meteen het woord en praatte twee uur lang, onder andere over de gevaren van het communisme. Martha had nog niet voldoende Duits geleerd om goed te volgen wat er gezegd werd. 

    De ondervraging ging er niet zachtzinnig aan toe. Desondanks werden vier van de vijf verdachten vrijgelaten. Van der Lubbe werd op 10 januari 1934 echter door onthoofding om het leven gebracht.

 

Marinus van der Lubbe tijdens het proces

 

Lange messen

 

Het boek over 1933 eindigde met een relaas over de zogenaamde ‘nacht van de lange messen’, eind juni 1934, waarbij Hitler op bloedige wijze huis hield onder zijn eigen partijleden. De moord op Ernst Röhm, op 1 juli, leider van de bruinhemden, zorgde ervoor dat de Führer voortaan alle macht in handen kreeg. Voordat hij geliquideerd werd was Ernst zo ongeveer de enige Duitser die Adolf Hitler nog mocht tutoyeren, las ik. Ook Kurt von Schleicher, kort daarvoor nog Duits rijkskanselier, werd omgebracht.

    Ambassadeur Dodd deed wat hij kon. “He could spread a sort of protective rain over a few mortals in the German capital”. Eenvoudig was het niet. “The secret police were watching his home, he knew, and he had to take care not to distribute his sympathies too widely or his protective powers would be diluted”.

 

Ernst Röhm

 

Vader en dochter namen poolshoogte op 2 juli. Ze reden naar de Wilhelmstrasse. Hoewel er in de stad gemoord werd, leek het rustig. “The streets appeared calm. The armed police had been withdrawn and the SS forces [zwarthemden, Schutzstaffel] confined to barracks. The machine guns were gone from the rooftops and only an occasional police constable or an SS man on a bicycle could be seen with a rifle slung over his shoulder. In front of the chancellery spectators milled about under the watchful eyes of the police”.

    In zijn woning ontving Dodd talloze journalisten. “People were beginning to ask questions, they reported, in cafés and beerhalls. They wanted to know why officials had been executed who only a few days before had been revered as heroes”.

 

Martha en haar moeder gingen op bezoek bij Carmen, echtgenote van de Wilhelm Regendanz (1882-1955). De bankier bevond zich in Londen. Zijn oudste zoon, prominent lid van de SA, was gearresteerd en gevangen gezet. Regendanz senior had een telegram gestuurd naar de Franse ambassadeur François-Poncet, maar die durfde zich niet te verroeren. De Franse diplomaat was bang om zelf aangepakt te worden en had zijn vrouw en kinderen al naar Parijs gestuurd. De Fransen deden een beroep op de neutrale Amerikanen om te helpen.

    De echtgenote van de bankier barstte in tranen uit toen ze het telegram onder ogen kreeg dat de bankier gestuurd had. “She broke down sobbing. Her house had been searched, her passport confiscated, her oldest son taken away. She worried that he was in a concentration camp or dead”.

    De bankiersfamilie kwam er goed af. Haar zoon kwam vrij en ontsnapte naar het buitenland. Carmen Regendanz verkocht wat ze kon verkopen. Zo had ze geld om te reizen met haar kinderen. Haar banktegoed was evenwel in beslag genomen. Eenmaal veilig in Londen stuurde ze de Dodds een ansichtkaart uit Engeland met de boodschap: “Arrived safe and sound. Deepest gratitude and love”.

 

***

 

De inschatting van de Amerikanen dat de revolutie van de nazi’s onder leiding van Adolf Hitler niet lang zou duren, bleek onjuist te zijn. De reis van William Dodd en zijn gezin duurde daarom een stuk langer dan oorspronkelijk de bedoeling was. Pas in 1937 was hij terug in zijn geboorteland.

 

Harry Knipschild

16 januari 2024

 

Clips

* William Dodd, documentaire