33 - Florence Nightingale – verpleegkundige tijdens de Krim-oorlog

 

 

Ieder ‘ontwikkeld’ mens heeft wel eens gehoord van Florence Nightingale, die bekend staat als ‘the lady with the lamp’ tijdens de Krim-oorlog (1853-1856). In die tijd verzetten de Britten, Fransen en anderen zich tegen het in zuidelijke richting oprukken van de Russen, dat tot een gewapend conflict leidde. Zoals in alle oorlogen raakten vele duizenden (Britse) soldaten gewond of sneuvelden. De gewonden kwamen in de goede handen van een groep vrouwen die eertijds met zusters, verpleegsters, aangeduid werden.

    Tegenwoordig worden ze verpleegkundigen genoemd. In onze tijd, die van de corona-crisis, is weer eens gebleken hoe hard ze nodig zijn – en dat ze van de overheid niet altijd de behandeling krijgen die gewenst is.

 

Florence Nightingale, op 12 mei 1820 geboren in Florence, was een van hen. Nightingale stierf pas in 1910, op 90-jarige leeftijd. Ze was betrekkelijk jong toen ze in Engeland op de boot stapte om zich ver weg in het oosten te gaan inzetten voor het lot van haar landgenoten. En na haar terugkomst leidde ze nog een lang leven.

 

 

 

 

 

 

Het is al weer enige tijd geleden dat ik getroffen werd door de boeken, die de Brit Lytton Strachey (1880-1932) in het begin van de vorige eeuw schreef over het Victoriaanse tijdperk – die lange jaren dat koningin Victoria op de Britse troon zat.

    Strachey, lid van de Bloomsbury Group (met o.a. Virginia Woolf en E.M. Forster), publiceerde niet alleen een biografie van de koningin, maar ook Eminent Victorians, over vier Britten die kenmerkend waren voor de tijd waarin ze leefden. Het door hem gekozen kwartet bestond uit de katholieke kardinaal Manning, opvoedkundige Dr Arnold, koloniaal ‘Chinese’ Gordon en Florence Nightingale.

    Het boek, dat in 1918 verscheen en vele malen herdrukt is, maakte indruk op mij vanwege de karakterisering van de door hem gekozen ‘eminente’ personen. Zijn helden bleken bijzondere mensen te zijn, mensen van vlees en bloed.

 

 

 

 

Strachey deed niet aan heldenverering. Florence Nightingale, vóór, tijdens en na de Krimoorlog, zette hij neer met al haar unieke eigenschappen. Ze was niet ‘the saintly, self-sacrificing woman, the delicate maiden who threw aside the pleasures of a life of ease to succour the afflicted – the truth was different’.

    Strachey’s boek, meer dan eeuw oud, gebruik ik dan ook als leidraad om iets over de verpleegkundige van ruim anderhalve eeuw geleden te vertellen.

 

 

 

 

Dat Florence Nightingale in de Italiaanse stad Florence geboren werd, was niet helemaal toeval. De familie Nightingale hoorde tot de betere families, die het zich kon permitteren om reizen naar en door het Europese continent te maken. “Her family was extremely well-to-do, and connected by marriage with a spreading circle of other well-to-do families”.

    Als het aan haar familie gelegen had zou het meisje die traditie voortzetten. “Brought up among such advantages, it was only natural to suppose that Florence would show a proper appreciation of them by doing her duty in that state of life unto which it had pleased God to call her – in other words, by marrying, after a fitting number of dancing and dinner-parties, an eligible gentleman, and living happily ever afterwards”.

    Zo ging het niet. ‘Flo’ was een buitenbeentje, het zwarte schaap van de familie. In het huwelijk treden met een man van haar stand was geen aantrekkelijk vooruitzicht, werd al op jeugdige leeftijd duidelijk. 

    Wat moesten ze met zo iemand?

    “Mrs. Nightingale began to notice that there was something wrong. It was very odd; what could be the matter with dear Flo? Mr. Nightingale suggested that a husband might be advisable; but the curious thing was that she seemed to take no interest in husbands”.

 

Als je Strachey mag geloven had Flo geen zin om aangenaam te gaan vertoeven in hogere kringen. Ze voelde zich aangetrokken tot de verpleging. Dat soort werk was echter ver onder het niveau van de welgestelde klasse. 

    “A nurse meant a coarse old woman, always ignorant, usually dirty, often brutal, tippling at the brandy bottle or indulging in worse irregularities. The nurses in the hospital were especially notorious for immoral conduct; sobriety was almost unknown among them; and they could hardly be trusted to carry out the simplest medical duties”.

 

 

 

 

Hoewel Flo als jong meisje weinig in te brengen had, liet ze zich niet ontmoedigen. “In secret she devoured the reports of medical commissions, the pamphlets of sanitary authorities, the histories of hospitals and homes.

    She spent the intervals of the London season in ragged schools and workhouses. When she went abroad with her family, she used her spare time so well that there was hardly a great hospital in Europe with which she was not acquainted, hardly a great city whose slums she had not passed through.

    She managed to spend some days in a convent school in Rome, and some weeks as a ‘soeur de charité’ [zuster van liefde] in Paris. Then, while her mother and sister were taking the waters at Carlsbad, she succeeded in slipping off to a nursing institution at Kaiserswerth, where she remained for more than three months”.

    Het goede leven was niet aantrekkelijk voor de jonge vrouw. Op 31-jarige leeftijd schreef ze in haar dagboek: “I see nothing desirable but death”.

 

 

 

 

Pas drie jaar later kreeg Florence de kans om een eigen richting in te slaan, maar onder protest. “Her family seemed to realize that she was old enough and strong enough to have her way; and she became the superintendent of a charitable nursing home. She had gained her independence. Her mother was still not quite resigned: surely Florence might at least spend the summer in the country”.

    Moeder Nightingale wist nog steeds niet wat ze met die rare dochter aan moest. Huilend zou ze gezegd hebben: “We are ducks, who have hatched a wild swan”.

    Maar zo was het niet, legde Strachey vast – geen wilde zwaan, een adelaar…

 

 

 

 

De familie van Florence Nightingale, dochter van een welgestelde familie met relaties tot in de hoogste regionen van het Britse rijk, was als ‘superintendent’ mooi neergezet. Als ze wilde kon ze zich nog steeds ontplooien in een vooraanstaande omgeving.

    Het pakte anders uit. In 1853 gingen haar landgenoten op de Krim vechten tegen de onderdanen van tsaar Nicholaas I (1796-1855). Strachey: “Fate knocked at the door. The Crimean War broke out. The battle of the Alma was fought. The terrible condition of our military hospitals began to be known in England”.

 

Sidney Herbert (1810-1861), een goede kennis van Florence, gaf sinds 1852 leiding aan militaire operaties als die op de Krim (een Turks woord dat fort betekent). “It so fell out that Herbert was at the War Office and in the Cabinet. He was an intimate friend of Miss Nightingale’s, convinced, from personal experience in charitable work, of her supreme capacity”.

    Haar vriend was lid van de regering. Florence greep haar kans. Ze bood aan hem te helpen. “It all happened, without a hitch. Even Mrs. Nightingale, overawed by the magnitude of the venture, could only approve”.

    De jonge vrouw ging niet alleen. “A pair of faithful friends offered themselves as personal attendants; thirty-eight nurses were collected. Within a week Miss Nightingale left for Constantinople”.

    In tegenstelling tot hetgeen je zou denken deed Florence haar werk vooral in de Turkse stad Istanboel, in de buitenwijk Scutari. Op die plek werden de slachtoffers van de oorlog op de Krim opgevangen en behandeld.

 

 

 

 

 

 

Wat de behandeling van gewonden betreft, waren de Britten slecht voorbereid, schreef de Bloomsbury-auteur in Eminent Victorians. Een redacteur van de Times bracht het in de krant, zodat iedereen het kon lezen.

    In werkelijkheid was de situatie nog erger. “The reality turned out to be darker still. What had occurred was, in brief, the complete breakdown of our medical arrangements at the seat of war”.

    Het verzorgen van oorlogsgewonden was gedurende een lange periode ontaard in bureaucratie. “They stretched back through long years of peace and carelessness in England; they could be traced though endless ramifications of administrative incapacity – from the inherent faults of confused systems to the petty bunglings of minor officials. The whole organization of the war machine was incompetent and out of date”.

    Van vernieuwing was geen sprake. “The old Duke [Wellington, 1769-1852, hij had Napoleon in 1815 bij Waterloo verslagen] had sat for a generation at the House Guards repressing innovations with an iron hand. There was an extraordinary overlapping of authorities”.

    Wie ideeën voor verbetering had, werd uitgelachen.

 

Toen het er op aan kwam, tijdens de Krim-oorlog, had men in Londen een beroep gedaan op dokter John Hall, geboren in 1795. “He was summoned from India at a moment’s notice, and was unable to visit England before taking up his duties at the front”. Strachey omschreef hem als ‘a rough terrier of a man’.

    Het duurde maanden voor er überhaupt een ziekenhuis beschikbaar kwam om de gewonden te behandelen. Er moest snel gehandeld worden. Maar dat was moeilijk met al die bureaucratie. “Errors, follies, and vices on the part of the individuals there doubtless were; but, in the general reckoning, they were of small account – insignificant symptoms of the deep disease of the body politic – the enormous calamity of administrative collapse”.

 

Op 4 november 1854, 168 jaar geleden, arriveerden de zusters onder leiding van Florence Nightingale bij het ziekenhuis in Istanboel, kort na de slag van Balaclava, 25 oktober.

 

 

 

 

Als je leest wat Strachey schreef, moet het een complete chaos geweest zijn toen Nightingale in Turkije belandde. De gewonden moesten om te beginnen eerst van de Krim over de Zwarte Zee naar Istanboel gebracht worden. “Great detachments of wounded were beginning to pour in. The men were shipped in batches of 200 across the Black Sea to Scutari. The transit often lasted a fortnight or three weeks”.

    Aan boord was het zeker niet ‘aangenaam’. “Between, and sometimes on the decks, the wounded, the sick, and the dying were crowded – men who had just undergone the amputation of limbs, men in the clutches of fever or of frostbite, without beds, sometimes without blankets, often hardly clothed.

    The one or two surgeons on board did what they could; but medical stores were lacking, and the only form of nursing available was that provided by a handful of invalid soldiers, who were usually themselves prostrate by the end of the voyage.

    There was no other food beside the ordinary salt rations of the ship diet; and even the water was sometimes so stored that it was out of the reach of the weak”.

    

Wie de overtocht wist te overleven moest in Istanboel eerst aan land zien te komen. “The landing stage could only be approached with great difficulty, and, in rough weather, not at all. When it was reached, what remained of the men in the ships had first to be disembarked, and then conveyed up a steep slope of a quarter of a mile to the nearest of the hospitals.

    The most serious cases might be put upon stretchers – for there were too few for all, the rest were carried or dragged up the hill by such convalescent soldiers as could be got together, who were not too obviously infirm for the work. At last the journey was accomplished; slowly, one by one, living or dying, the wounded were carried up into the hospital”.

 

In het primitieve ziekenhuis, omschreven als een ‘hel’, was men volstrekt niet voorbereid. Van hygiëne was geen sprake. “Huge sewers underlay it. Cesspools loaded with filth wafted their poison into the upper rooms. The floors were in so rotten a condition that many of them could not be scrubbed; the walls were thick with dirt; incredible multitudes of vermin swarmed everywhere”.

    Ventilatie ontbrak. “There was no ventilation. The stench was indescribable”.

 

Florence wist niet wat ze meemaakte: “I have been well acquainted with the dwellings of the worst parts of most of the great cities of Europe, but have never been in any atmosphere which I could compere with that of the Barrack Hospital”.

Zelfs de meest elementaire voorzieningen ontbraken. Er was vrijwel niets, dus ook geen medische hulpmiddelen. De bureaucratie, ‘red tape’, verhinderde bovendien dat er in deze acute noodsituatie efficiënt gehandeld kon worden.

    “A few of the younger doctors struggled valiantly, but what could they do? Unprepared, disorganized, with such help only as they could find among the miserable band of convalescent soldiers drafted off to tend their sick comrades. They were faced with disease, mutilation, and death in their most appalling forms”.

 

 

 

 

Nog voor haar vertrek had Florence zich op de hoogte proberen te stellen van wat haar te wachten stond. Andrew Smith, hoofd van de Army Medical Board, verzekerde haar dat ze geen spullen hoefde mee te nemen: “Nothing was needed”.

    De jonge vrouw, afkomstig uit een welvarend milieu, nam geen risico. Florence had veel geld bij zich. In de Franse havenstad Marseille kocht ze goederen die ze dacht nodig te hebben en betaalde die uit eigen middelen. “She preferred to trust her own instincts”. Door haar positie in de Britse samenleving kon ze zich een en ander permitteren – en deed dat ook.

    De Times deed mee, met name toen een verslaggever bot ving bij Lord Stratford (1786-1880), Brits ambassadeur aan het Turkse hof. Waarschijnlijk onwetend van wat zich elders afspeelde had deze geadviseerd een kerk te bouwen om te kunnen bidden voor de gewonde soldaten – als er geld beschikbaar kwam.

    “John MacDonald did not waste further time with Lord Stratford, and immediately joined forces with Miss Nightingale”.

 

 

 

 

In Istanboel waren ze niet blij met de komst van het groepje verpleegkundigen onder leiding van zuster Nightingale. De militaire leiding kreeg te maken met ‘the sudden intrusion of a band of amateurs and females. They could not understand it. What had the women to do with war?’

    Florence Nightingale, door de regering in Londen benoemd tot Lady Superintendent, liet zich niet aan de kant schuiven. Ze nam de initiatieven die ze nodig vond. Dat viel voorlopig niet in goede aarde. “At first some of the surgeons would have nothing to say to her, and, though she was welcomed by others, the majority were hostile and suspicious”.

    Strachey: “She stood firm; she was a rock in the angry ocean”.

 

Samenwerken ging niet meteen goed. “Vast quantities of valuable stores sent from England lay, she found, engulfed in the bottomless abyss of the Turkish custom house. Other shiploads, buried beneath munitions of war destined for Balaclava, passed Scutari without a sign. Hospital materials were sometimes carried to and fro three times over the Black Sea, before they reached their destination”. 

    Hulpgoederen kwamen niet snel terecht op de plek waar ze nodig waren. “On one occasion 27,000 shirts, sent out at her insistence by the Home Government, arrived, were landed, and were only waiting to be unpacked. But the official ‘purveyer’ intervened; ‘he could not unpack them’, he said, ‘without a board’”.

     Florence bracht de arme man tot wanhoop. Ze liet de ‘maatregelen’ voor wat die waren.

 

Aan de regering in Londen liet ze weten dat een andere aanpak gewenst was – met succes.

    “The whole system was clearly at fault, and Miss Nightingale suggested to the home authorities that a government store house should be instituted at Scutari for the reception and distribution of the consignments.

    Six months after her arrival this was done”.

 

 

 

 

Bij Florence Nightingale was er geen sprake van wijken. Zo nodig liet ze haar tanden zien. “The reign of chaos began to swindle. Order came upon the scene, and common sense, and forethought, and decision, radiating out of the little room off the great gallery in the Barrack Hospital where, day and night, the Lady Superintendent was at her task”.

    Florence zorgde voor simpele dingen. “The first sight of a great change came with the appearance of some of those necessary objects with which the hospitals had been unprovided for months. The sick men began to enjoy the use of towels and soap, knives and forks, combs and tooth-brushes”.

    John Hall zag het met lede ogen aan. “He might snort when he heard of it, asking, with a growl, what a soldier wanted with a tooth-brush. But the good work went on”.

 

Verpleegkundige Nightingale bemoeide zich niet alleen met de ziekenzorg. Tot ongenoegen van Hall nam ze de supervisie van de wasserij en keuken over.

    Het voedsel voor de gewonden ging er flink op vooruit. “The ill-cooked hunks of meat, vilely served at irregular intervals, which had hitherto been the only diet for the sick men, were replaced by punctual meals, well prepared and appetizing, whilst strengthening extra foods – soups and wines and jellies – were distributed to those who needed them”.

    Florence zorgde ervoor dat iedereen een behoorlijk rantsoen toebedeeld kreeg – zonder willekeur.

    Opnieuw uit eigen middelen regelde de Britse vrouw dat kleding en beddegoed in heet water gewassen werd. “Henceforward the sick and wounded had the comfort of clean linen”.

    Tot vertwijfeling van de plaatselijke leiding nam ze ongevraagd allerlei taken over. “She procured socks, boots, and shirts in enormous quantities. She had trousers made, she rigged up dressing gowns”.

    Aan haar vriend in de regering, Sidney Herbert, schreef ze: “I am now clothing the British Army”.

 

Wederom doorbrak de Lady Superintendent nogal wat bureaucratie toen er sprake was van een nieuwe groep gewonden uit de Krim-oorlog. Er moest voor extra onderkomen gezorgd worden. De leidinggevenden durfden die beslissing niet te nemen.

    “The proper course was that a representation should be made to the director-general of the army medical department in London; then the director-general would apply to the horse guards, the horse guards would move the ordnance, the ordnance would lay the matter before the treasury, and, if the treasury gave its consent, the work might be correctly carried through, several months after the necessity for it had disappeared”.

    Florence liet zich aandienen bij Lord Stratford, de ambassadeur. Na het bezoek voelde ze zich geautoriseerd om ook die zaken aan te pakken. Er moest onmiddellijk gebouwd worden. “One hundred and twenty-five workmen were immediately engaged, and the work was begun. The workmen struck; whereupon Lord Strafford washed his hands of the whole business.

    Miss Nightingale engaged two hundred other workmen on her own authority, and paid the bill out of her own resources.

    The wards were ready by the required date, five hundred sick men were received in them; and all the utensils, including knives, forks, spoons, cans and towels, were supplied by Miss Nightingale”, schreef Lytton Strachey.

 

 

 

 

 

 

Over de ‘lady with the lamp’ las je niet in Eminent Victorians – wel over een effectieve aanpak van de problemen. De gewonden droegen de vrouw natuurlijk op handen. “Her mere presence brought with it a strange influence. A passionate idolatry spread among the men: they kissed her shadow as it passed”.

    Of hij wilde of niet, de auteur moest haar wel als heldin afschilderen. “Certainly, she was heroic. Yet her heroism was not of that simple sort so dear to the readers of novels and the compilers of hagiologies – the romantic sentimental heroism with which mankind loves to invest its chosen darlings: it was made of sterner stuff”.

 

Florence had het ongenoegen van de Britse autoriteiten aan haar laars gelapt en zich bekommerd om het lot van de soldaten die door Londen aan haar zorg waren toevertrouwd. 

    “It was not by sweetness and womanly self-abnegation that she had brought order out of the chaos in the Scutari hospitals, that, from her own resources, she had clothed the British army, that she had spread her dominion over the serried and reluctant powers of the official world; it was by strict method, by stern discipline, by rigid attention to detail, by ceaseless labour, by the fixed determination  of an indomitable will.

    Beneath her cool and calm demeanour lurked fierce and passionate fires. As she passed through the wards in her plain dress, so quiet, so unassuming, she struck the casual observer simply as the pattern of a perfect lady; but the keener eye perceived something in the scope of the capacious brow, the sign of power in the dominating curve of the thin nose, something peevish, something mocking, and yet something precise – in the small and delicate mouth”.

 

Strachey bespeurde een bijzonder soort humor in haar optreden. “There was humour in the face; but the curious watcher might wonder whether it was humour of a very pleasant kind; might ask himself, even as he heard the laughter and marked the jokes with which she cheered the spirits of her patients, what sort of sardonic merriment this same lady might not give vent to, in the privacy of her own chamber”.

    Mevrouw wenste gehoorzaamd te worden. “It seemed as if nothing could follow but obedience.

    Once, when she had given some direction, a doctor ventured to remark that the thing could not be done.

    ‘But it must be done’, said Miss Nightingale.

    A chance bystander, who heard the words, never forgot through all his life the irresistible authority of them. And they were spoken quietly – very quietly indeed”.

    In die sfeer was Flo waarschijnlijk opgevoed.

 

 

 

 

De regering in Londen bleef op de hoogte van haar aanpak. Sidney Herbert, die haar naar Turkije had uitgezonden, kreeg heel wat brieven te verwerken. 

    Florence uitte zich niet in diplomatieke taal. “Her soul, pent up all day in the restraint and reserve of a vast responsibility, now at last poured itself out in these letters with all its natural vehemence, like a swollen torrent through an open sluice.

    Here she painted in het darkest colours the hideous scenes which surrounded her; here she tore away remorselessly the last veils still shrouding the abominable truth”.

    Niemand werd gespaard. “Her pen would rush on to the discussion of individuals, to the denunciation of an incompetent surgeon or the ridicule of a self-sufficient nurse”.

    Strachey vergeleek haar woordgebruik met een ‘machine gun’. “Her nicknames were terrible. She respected no one: Lord Stratford, Lord Raglan, Lady Stratford, Dr Andrew Smith, Dr Hall, the commissary general, the purveyor – she fulminated against them all”.

    Zelfs haar eigen vriend, haar vertegenwoordiger in de Britse regering kreeg het te ontgelden. “At one time, during several weeks, her vituperations descended upon the head of Sidney Herbert himself. He had misinterpreted her wishes, he had traversed her positive instructions, and it was not until he had admitted his error and apologized in abject terms that he was allowed again into favour”.

Een hulpvaardige bezoeker uit Londen haalde bakzeil. “Miss Nightingale at first refused to see him, and then, when she consented, believing that he was an emissary sent by Sidney Herbert to put het in the wrong over their dispute, she took notes of her conversation with him, and insisted on his signing them at the end of it.

    The young gentleman returned to England by the next ship”.

 

In Engeland was men op de hoogte en leefde mee – zelfs koningin Victoria en prins Albert. In een brief aan de minister schreef Victoria: “Let Mrs Herbert know that I wish Miss Nightingale and the ladies would tell these poor noble, wounded, and sick men that no one takes a warmer interest or feels more for their sufferings or admires their courage and heroism more than their Queen. Day and night she thinks of her beloved troops. So does the prince”.

 

Het koninklijke echtpaar ging verder. Florence Nightingale ontving niet alleen een broche, ontworpen door Albert, maar ook een brief waarin ze las: “You are, I know, well aware of the high sense I entertain the Christian devotion which you have displayed during this great and bloody war, and I need hardly repeat to you how warm my admiration is for your services, which are fully equal to those of my dear and brave soldiers, whose sufferings you have had the privilege of alleviating in so merciful a manner.

    It will be a very great satisfaction to me to make the acquaintance of one who has set so straight an example to our sex”.

 

 

 

 

 

 

In het oosten bleef Florence met tegenwerking te maken hebben. Met name John Hall bleef haar dwarsbomen. Dat bleek tijdens een inspectiereis vanuit Istanboel naar het front. Hall had ontdekt dat hij de zaken naar zijn hand kon zetten door de voedsel-kraan dicht te draaien. Midden in de winter, aldus Strachey, verhinderde hij dat de groep van 24 zusters van eten voorzien werd.

    Maar de Lady Superintendent zag de bui hangen en was hem te snel af. Ze had tijdig elders inkopen gedaan. “Sir John had to confess that he was beaten”.

 

 

 

 

Onverschrokken als ze was, ging Nightingale zich met steeds meer zaken bemoeien. Florence besloot de gewonde soldaten ook te gaan opvoeden. “The indefatigable lady was not satisfied. The main problem had been solved – the physical needs of the men had been provided for; their mental and spiritual needs remained. She set up and furnished reading rooms and recreation rooms. She started classes and lectures.

    Officers were amazed to see her treating their men as if they were human beings, and assured her that she would only end by ‘spoiling the brutes’”.

    Haar ‘onderdanen’ leerden ze bovendien om hun inkomsten niet ter verbrassen. “The private soldier began to drink less, and even – though that seemed impossible – to save his pay. Miss Nightingale became a banker for the army, receiving and sending home large sums of money every month.

    At last, reluctantly, the government followed suit, and established machinery of its own for the remission of money. Lord Panmure [opvolger van Herbert], however, remained sceptical. “It will do no good”, he pronounced, “the British soldier is not a remitting animal”.

    But, in fact, during the next six months, £71,000 was sent home”.

 

Aan het einde van de oorlog was Florence Nightingale helemaal uitgeput. “Her powers of resistence seemed incredible, but at last she was exhausted. She was attacked by fever, and for a moment came close to near death. Yet she worked on. If she could not move, she could at least write; and write she did until her mind had left her. And after it had left her, in what seemed the delirious trance of death itself, she still wrote. 

    When, after many weeks, she was strong enough to travel, she was implored to return to England, but she utterly refused. She would not go back, she said, before the last of the soldiers had left Scutari”.

    Pas in juli 1856, vier maanden na het vredesverdrag aanvaardde Florence de terugreis. “Her reputation was now enormous, and the enthusiasm of the public was unbounded”.

 

 

 

 

***

 

 

Florence Nightingale was 36 jaar, nog een jonge vrouw, toen ze voet aan wal zette in Engeland. Ze had nog een lang leven voor de boeg alvorens op 90-jarige leeftijd de laatste adem uit te blazen. Tijd genoeg om zich in te zetten voor een en ander. Op zijn manier legde Lytton Strachey vast hoe het in al die jaren verder ging. Dus: wordt vervolgd.

 

 

Harry Knipschild

11 februari 2022