251 - Over het vertalen van pop- en populaire muziek

 

 

Het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers (NGTV) nodigde me vorig jaar uit een lezing te komen geven op de jaarlijkse bijeenkomst. Dat deed ik op 17 oktober 2015. Een andere spreker was prof. dr. Maarten Steenmeijer, behalve hoogleraar Romaanse Talen en Culturen (Radboud Universiteit, Nijmegen) tevens auteur van de boeken Brieven aan pophelden (2000) en Golden Earring. Rock die niet roest (2004).
 
Op verzoek van Paul Juten, organisator van de bijeenkomst en hoofdredacteur van het kwartaalblad Linguaan, schreef ik enkele dagen later een kort artikel over enkele items uit de presentatie. Eind 2015 werd het gepubliceerd.

 

 

 Over het vertalen van pop- en populaire muziek

 

 
Tijdens de Hiëronymusdag, op 17 oktober 2015 in Utrecht, heb ik op uw uitnodiging een en ander verteld over het vertalen van muziekteksten. Dankzij de moderne techniek (YouTube, sinds 2005) kon ik mijn presentatie ondersteunen met fragmenten van muziekclips.
 
Liefhebbers van popmuziek, is mijn stelling, willen hun favorieten in de oorspronkelijke vorm horen. Engels is de lingua franca van de popmuziek. Daar valt weinig of niet aan te tornen. Led Zeppelin, Rolling Stones, Madonna, Elvis Presley, daar moet je vanaf blijven.  

 

 

 

 

Halverwege de jaren vijftig maakte Nederland voor het eerst kennis met rock & roll. Bill Haley en de Comets hadden in Amerika een bestseller met ‘Rock Around The Clock’. Bij de platenmaatschappijen was het in die tijd gebruikelijk om veel buitenlandse platen met een Nederlandse tekst en Nederlandse artiesten na te maken. Bovendien dacht men dat rock-muziek niet meer dan een leuke rage van voorbijgaande aard was – zoiets als de hoela-hoep.
   Bovema zette de hit van Haley op de plaat met als titel ‘Onder de klok’. Pi Scheffer (tevens werkzaam bij de Avro) elimineerde het aanstoot gevende Amerikaanse gedoe. Het rocken verdween. In plaats daarvan nam hij met de Melody Sisters een braaf toneeltje op in de studio: “Als het avond wordt denk ik misschien: ‘Zal ik jou onder de klok terugzien’. Steeds als ik onder de klok afspreek met jou, denk ik: ‘Toren sla je zeven gauw’”.
   De muziek was in de sfeer van het toenmalige amusement, à la Eddy Christiani of Max van Praag.
 
Met dat soort teksten kwam je niet ver bij de Nederlandse jeugd in de jaren vijftig. ‘Iedereen’ liet Pi Scheffer en de Melody Sisters links liggen en kocht gewoon het origineel. Het vertalen van rock-muziek kon je maar beter achterwege laten.
 
Uitzonderingen bevestigen de regel. Af en toe was er een Amerikaanse song die voor de jeugd niet goed te begrijpen was en die zich wel leende voor een wat meer verstaanbare tekst. De Leidse producer Pierre Wijnnobel bewerkte ‘Wake up little Susie’ van de Everly Brothers voor de broertjes Van Colmjon. ‘Willem wordt wakker’ werd een hit van de Butterflies, zoals ze zich voortaan noemden. Opvolger ‘Brigitte Bardot’ (“die heeft ze niet zo maar zo”), opnieuw een vertaling, was eveneens een bestseller.
 

 

 

In de muziekindustrie werd naarstig gezocht naar meer van die ideeën. De populaire teenageridolen rond 1960 waren afkomstig uit de Verenigde Staten. Dat land was ver weg in die tijd. Nederlandse artiesten waren evenwel onmiddellijk beschikbaar om voor radio en televisie (een nieuw en populair medium) op te treden. Bovendien verdiende je als platenmaatschappij meer als je een goedkope Nederlands(talig)e productie tot een succes wist te maken. Het tijdperk van de Nederlandse tienersterren was geboren.
   Willeke Alberti maakte hits met ‘Spiegelbeeld’ (het Amerikaanse country-liedje ‘Tender Years’) en ‘De winter was lang’ (‘It’s gonna be a blue winter’, Connie Francis), Rob de Nijs met ‘Ritme van de regen’ (‘Rhythm of the rain’, Cascades), Edwin Rutten met ‘Het spijt me’ (‘Twenty four hours from Tulsa’, Gene Pitney). Enzovoort.
 

 

 

Heel wat vertalingen werden gemaakt door mensen die tevens invloed hadden bij de radio. Als iemand als Joost den Draaijer de tekst maakte – en zo wat kon bijverdienen – was de kans groot dat de Nederlandstalige versie regelmatig op de radio te horen was. ‘Deejays’ en omroepmedewerkers zetten een eigen bedrijfje op dat in de weer was met ‘adviseren’ van artiesten en andere ‘aanpalende’ activiteiten. 
   Ook om een andere reden was het begin van de jaren zestig een gunstige tijd om in het Nederlands te zingen. De wilde jaren van de eerste rock & roll waren voorbij. Gewone liedjes raakten weer in trek. In Amerika had je popsterren als Frankie Avalon, Bobby Vee, Paul Anka, Vic Dana en Bobby Rydell, in Engeland Cliff Richard. Hun repertoire leende zich goed om hier in Nederland in de eigen taal na te doen. Het was een goede tijd voor artiesten als Rob de Nijs, Johnny Lion, Trea Dobbs en Anneke Grönloh.
   Het vertalen van liedjes was natuurlijk geen exclusief Nederlands verschijnsel. Ze gingen van de ene taal naar de andere. Zo had Bobby Rydell een hit met ‘Volare’ (van de Italiaan Domenico Modugno), Connie Francis (met het Duitse ‘Lili Marleen’) en de Belgische Fransman Johnny Hallyday met ‘Laissez-nous twister’ (‘Twisting the night away’, Sam Cooke).
 

 

 

Het is dan ook niet zo gek dat het op de markt brengen van vertaalde liedjes nog een tijd doorging toen de Beatles een nieuwe revolutie brachten in de popmuziek. Camillo Felgen, een populaire diskjockey bij de veel-beluisterde Duitse uitzendingen van radio Luxemburg, had (onder het pseudoniem Jean Nicolas) al eerder teksten geschreven voor de Amerikaanse Connie Francis (‘Schöner fremder Mann’, 1961). Felgen vertaalde ‘I want to hold your hand’ in ‘Komm gib mir deine Hand’. Het viertal uit Liverpool zette de tekst van de invloedrijke deejay nog op de plaat ook.
 

 

 

 
Met zijn platenmaatschappij Motown wilde Berry Gordy in de jaren zestig de wereld veroveren. Om zeker te zijn dat er geen belemmeringen waren besloot hij dat zijn artiesten hun Amerikaanse hits in tal van talen op de plaat moesten zetten. Nederland was niet groot genoeg. Maar op basis van de originele orkest-banden probeerde hij het onze oosterburen met Marvin Gaye (‘Wie schön das ist’), de Temptations (‘Mein Girl’) en de Supremes (‘Wo ist unsere Liebe’) extra gemakkelijk te maken. Dezelfde stunt haalde hij uit voor Italië, Frankrijk en Spanje. Zo zongen de Four Tops in het Italiaans ‘Gira Gira’ (‘Reach out I’ll be there’) en Stevie Wonder ‘Il sole e’di tutti’ (‘A place in the sun’).
 
In de jaren zestig en zeventig was popmuziek geaccpteerd in de westerse wereld. Van het verzet tegen de nieuwe klanken, zoals eerder bij Bill Haley, Elvis Presley en oorspronkelijk ook bij de Beatles en Stones, was weinig meer over. Het gevolg daarvan was dat van de artiesten en groepen verwacht werd hun repertoire overal te brengen, op televisie en op de bühne.
   Dat was niet alleen uit reclame-overwegingen voor de grammofoonplaat, maar ook om (steeds meer) geld in het laatje te brengen. Artiesten stonden onder grote druk om continu het vliegtuig in te stappen. Om vliegangst, mentale druk en/of vermoeidheid te overwinnen nam menigeen zijn toevlucht tot ‘ongezonde middelen’. Een manier om het probleem van steeds meer pop-tv-programma’s te ondervangen was het maken van video-clips. Die kon je de wereld rondsturen.
   Misschien waren de internationale opnamen van de Motown-artiesten ook wel een poging om minder te hoeven reizen. Als de Supremes ‘You can’t hurry love’ in het Spaans lieten vertalen in ‘L’amore verra’ hoefden ze misschien niet naar Uruguay of Ecuador te vliegen.
 

 

 

 

 

Voor Abba was het probleem extra groot. Agnetha, de blonde zangeres, stond doodsangsten uit als ze het vliegtuig instapte. Ik spreek uit eigen ervaring. Toen de groep met het vliegtuig naar Polen reisde vertrok Agnetha een dag eerder en nam de boot. Het zelfde gebeurde bij hun concert in Amsterdam. In haar eentje arriveerde Agnetha er op het Centraal Station, waar ik haar ophaalde.
   En dan te bedenken dat er steeds meer belangstelling was om hen te laten optreden in verre landen – tot in Australië en Japan toe. En dan was er de Zuid-Amerikaanse (Spaanstalige) markt. Liedjes als ‘Fernando’ en ‘Chiquitita’ hadden al een Spaanse inslag.
   Stig Anderson, manager van Abba, was van huis uit componist en muziekuitgever. Begin jaren zestig schreef hij in het Zweeds ‘Ar du kâr i mej annu, Klas-Gôran’. De Nederlandse vertaling, ‘Hou je echt nog van mij Rockin’ Billy’, leverde Ria Valk in 1961 een gouden plaat op.
   Als manager wist hij Abba in steeds meer landen aan de top te brengen. Het (laten) maken van vertalingen zag Anderson daarbij als een hulpmiddel. Abba-songs als ‘Ring Ring’, ‘Waterloo’ en ‘Fernando’ waren sowieso oorspronkelijk met een Zweedse tekst gecomponeerd. Waarschijnlijk was de vliegangst van Agnetha een extra reden om een Spaanstalig album (met dito videoclips) te maken. Zo werd ‘I have a dream’ vertaald in ‘Estoy sonando’ en ‘Dame! Dame! Dame’ kwam in plaats van ‘Gimme Gimme Gimme’.
 

 

 

  

 

Ook in andere genres waren vertalingen geen uitzonderingen. Zo maakte Friso Wiegersma op ‘La montagne’ (Jean Ferrat) een nieuwe tekst voor Wim Sonneveld. Zowel de Nederlandse als de Franse aanpak leverde een aansprekend beeld van nostalgie op, zonder dat er sprake was van een letterlijke vertaling. Kort na het overlijden van Sonneveld in 1974 maakten de Nederlandse media er een hit van – zelfs nog meer: bijna elk jaar wordt ‘Het dorp’ uitgekozen tot nummer één in de evergreen top 100 van de publieke omroep.
   Het gaat er dus niet om het oorspronkelijke idee letterlijk over te nemen. Tekstdichter Gerrit den Braber, betrokken bij talloze Nederlandse successen, luisterde naar de klank van de ‘buitenlandse’ woorden en probeerde die om te zetten in onze eigen taal. Zo maakte hij voor Willeke Alberti ‘Spiegelbeeld’ van ‘Tender Years’ (George Jones) en voor Rita Hovink ‘Laat me alleen’, oorspronkelijk ‘Pazza Idea’ van de Italiaanse zangeres Patty Pravo.
 
In het begin van zijn carrière scoorde Herman van Veen met vertalingen als ‘Suzanne’ (Leonard Cohen), ‘Fiets’ (Ralph McTell), ‘Cirkels’ (Michel Legrand) en ‘Waar ben je morgen’ (van de hippiegroep Pearls Before Swine). Toen het hem begin jaren tachtig een tijd lang niet lukte om met een sterk eigen lied te komen, wist ik hem te interesseren voor het lied ‘Lang scho nimmer g’sehen’ van Haindling uit Beieren.
   Omdat het er om ging een item te hebben dat op de popzender Hilversum 3 gedraaid zou worden, maakte tekstdichter Willem Wilmink er het nostalgische lied ‘Hilversum III bestond nog niet’ van. Die unieke vertaling sloeg onmiddellijk aan. Mede dankzij een clip, die met spoed in Parijs gemaakt werd, bereikte ‘Hilversum III’ een zeer hoge positie in de Nederlandse top 40. Het creëren van een originele ‘vertaling’ bleek goed uit te pakken.
  
Ook Freek de Jonge, ooit de helft van het duo Neerlands Hoop In Bange Dagen, maakte zijn grootste hit met een vertaling. Het nummer ‘Death is not the end’ was oorspronkelijk van Bob Dylan en verscheen anno 1988 op het album ‘Down in the Groove’. Critici vonden het de slechtste plaat die Bob Dylan ooit gemaakt had. Het werd dan ook nauwelijks verkocht.
   In 1996 legde Nick Cave het vast. Zijn versie, verschenen op het album ‘Murder Ballads’ maakte je verre van vrolijk. Dat veranderde totaal met de aanpak en vertaling van het duo Freek de Jonge en Robert Jan Stips. Door de nieuwe Nederlandse tekst en bijbehorende uitvoering, met een vrolijk stukje ‘Marina’ (Rocco Granata) erin, ontstond er iets totaal nieuws. Het gevolg: Freek de Jonge had een nummer één hit in 1997.
 
Of je Christen, Hindoestaan bent, Islamiet of Jood.
Er is leven, er is leven na de dood
Zet dus je tentje op in Mekka, bid vol vuur
Allah is groot,
er is leven, er is leven na de dood
Na de dood. (Na de dood)

Laat het milieu de kolere krijgen
leve de co2 uitstoot

Rij dus rustig door oranje,
en geef extra gas bij rood.
Er is leven, er is leven na de dood.
Na de dood. (Na de dood)


Volgens m'n vader in de hemel, is het alle dagen feest.
En m’n vader kan ’t weten, want die is er geweest

Steek je snikkel zonder rubber, in een hetero of een poot.
Er is leven, er is leven na de dood
Als je weg wilt uit Tirana,
neem dan voor de gein de boot.
Er is leven, er is leven na de dood

Heb je je doodsangst overwonnen, is ’t alle dagen feest.
Dus vandaag maar vast begonnen, voor je ’t weet ben je er geweest.
Wat kon Seedorf nou gebeuren,
toen hij van elf meter schoot.
Er is leven, er is leven na de dood.
 

Leven na de dood
 

Aan het einde van mijn presentatie in Utrecht hoopte ik duidelijk gemaakt te hebben: het zonder meer vertalen van popmuziek geeft weinig kansen. Maar als je met iets origineels kunt komen in de tekst, een grappige woordspeling en/of een vleugje humor, dan kunnen de gekste dingen gebeuren.
 
Harry Knipschild
22 oktober 2015 – 20 februari 2016

Clips

* Bill Haley, Rock around the clock
* Butterflies, Willem word wakker
* George Jones, Tender Years (Spiegelbeeld)
* Johnny Hallyday in Amsterdam met o.a. Twisting the night away', 1963
* Willeke Alberti, De winter was lang
* Beatles, Komm' gib mir deine Hand
* Patty Pravo, Pazza idea (Laat me alleen)
* Abba, Dame! Dame! Dame!
* Motown-songs in het Italiaans
* Lill-Babs, Hou je echt nog van mij Rocking Billy
* Freek de Jonge, Robert Jan Stips, Leven na de dood, 1997
* Meninas cantores do Colegio Cruizeiro, Komm' gib' mir deine Hand, 2011