540 - Overgangsfase voor de Byrds 1965-1968

 

 

In 1964 vond de grote doorbraak van Engelse popmuziek in Amerika plaats – vooral door de Beatles: de zogenaamde British Invasion. Amerikaanse muziek, die tot dan toe toonaangevend was geweest bij de westerse jeugd, werd teruggedrongen.

    In 1965 zorgden de Byrds voor een zekere ommekeer. Met ‘Mr. Tambourine Man’, gebaseerd op een song van Bob Dylan, wist een groep van de Amerikaanse westkust een nummer één hit te scoren. De Byrds hadden een eigen geluid – een mengeling van rock- en folkmuziek. De groep bestond uit Jim McGuinn, David Crosby, Gene Clark, Michael Clarke en Chris Hillman. 

    Het bleef niet bij die ene hit. Ook met ‘All I Really Want To Do’, ‘Turn! Turn! Turn!’, ‘Eight Miles High’ en ‘Mr Spaceman’ lieten ze nadrukkelijk van zich horen. In korte tijd namen ze bovendien heel wat albums op, die het goed deden. De Byrds opereerden vanuit Los Angeles.

 

De groep was bepalend voor het succes van een nieuwe aanpak door hun platenmaatschappij Columbia (CBS in Europa). Op 2 april 1966 publiceerde het vakblad Billboard een artikel met als kop: ‘Columbia racks up best year’. De omzet van het bedrijf was met 26 procent gestegen.

   Dat was mede te danken aan een andere bedrijfsvoering: “A prime factor contributing to Columbia’s upbeat was its move into the teen-dominated singles field with such key artists as Bob Dylan, who has been recognized as the leader of the folk-rock trend, the Byrds, Simon & Garfunkel, Paul Revere & the Raiders, Chad & Jeremy and Billy Joe Royal. Each of these artists contributed further to the label’s success in the teen-oriented market by recording a number of LP’s which were strong sellers”.

 

 

Leven met succes

 

Je zou denken dat het snelle succes veel genoegen zou opleveren voor de leden van de Byrds. Dat was echter niet het geval – integendeel. Van genieten leek geen sprake te zijn. In de tijd dat Nederland nog ver verwijderd was van wat zich in Californië afspeelde, vingen we allerlei alarmerende berichten op.

   Begin 1966 kon je in Hitweek lezen dat Gene Clark geen lid meer was van de groep: “Gene Clark van de Byrds heeft een zenuwinstorting. Hij wordt als slaggitarist door Chris Hillman vervangen”. 

   Zo slecht ging het nu ook weer niet met hem. Hij probeerde het op de solo-toer: “Gene Clark, a former member of the Byrds, inked by Columbia Records. His initial single is ‘Echoes’ and ‘I found you’. An LP is planned for early next year”, drukte Billboard op 3 december van het jaar af.

   In 1967 maakte Gene opnieuw deel uit van de Byrds. Op 10 november 1967 meldde de popkrant: ‘David Crosby vervangen door Gene Clark’.

   In het artikel: “David Crosby, de jongen die op alle platen van de Byrds (trouwens niet alleen op platen) de slaggitaar hanteerde, heeft de groep verlaten. Hij is vervangen door Gene Clark, die vroeger tamboerijn speelde bij de groep en een tijdlang een solo-carrière geprobeerd heeft op te bouwen. Hij zal nu gitaar gaan spelen”.

 

Op 10 februari 1968 publiceerde het Parool een artikel met de kop: ‘Rumoer rond The Byrds’. Daarin kon je lezen: “Het is rumoerig rond the Byrds. De moedergroep van de Amerikaanse West Coast cultuur verliest per dag haast evenveel leden als haar actieve Haagse nationale fanclub er bij weet te winnen. Zo verlieten in één maand achtereenvolgens gitarist David Crosby Van Cortlandt, diens vervanger ex-leider zanger gitarist Harold Eugene Clark en drummer Mike Clarke de groep. 

   De precies drie jaar geleden als kwintet gestarte Byrds trachten nu als trio door te werken: het componistenteam Jim James McGuinn (solo & zang) en Chris Hillman (gitaar), plus drummer Kevin Kelly, een neef van Chris.

   In allerijl moest CBS, de platenmaatschappij van de Byrds, de hoes van hun nieuwe LP (in maart hier op de markt) veranderen: vier getekende Byrds werden door drie gefotografeerde Byrds plus een paard vervangen. De titel kon gelukkig blijven staan: ‘The Notorious Byrds Brothers’, oftewel de ‘beruchte’ gebroeders Byrds.

   De vele betreurenswaardige floppen tussen de maaksels van de Byrds op single mogen dan een van de oorzaken geweest zijn van de moeilijke verstandhouding binnen het orkest; het feit, dat de Byrds in de LP-sector een van Amerika’s best verkopende groepjes is, heeft CBS vol vertrouwen de zesde Byrds LP doen persen”.

 

Ondanks al die interne problemen bleven de albums van de Byrds goed verkopen. Bij de Nederlandse pop-elite waren ze populairder dan ooit. Over ‘You ain’t going nowhere’ liet een redacteur van Hitweek weten: “Mmmm, wat een uitstekend nummer is dat toch! Wat een prachtige, ijle sfeer, heerlijke geluiden, en een schitterend orkest. Ach, woorden schieten tekort. We zullen dit nummer maar een negen geven. Hoewel het natuurlijk niet in cijfers valt uit te drukken allemaal”.

 

Desondanks gingen de berichten door. Teenbeat in maart 1968: “Gene Clark, pas terug bij Byrds, wil weer weg wegens ruzie met Michael Clarke”. En in Hitweek op 19 april van dat jaar: ‘Weer verandering bij de Byrds’.

   De tekst van het artikel luidde: “De meningen over de huidige bezetting van de groep The Byrds lopen vandaag de dag nogal uiteen. Judy Syms, Californische correspondente van het Engelse popweekblad Disc, heeft de Byrds het laatste zien optreden tijdens het afscheid van publiciteitsman Derek Taylor. Derek werkte aanvankelijk voor de Beatles, kwam over naar Californië en werkte van daaruit voor de Byrds, Beach Boys, Rascals en Mama’s & Papa’s, en zit nu weer in Engeland als staf-functionaris van de Beatle-Apple maatschappij.

   Nou goed, toen hij Californië verliet speelden de Byrds op zijn partij en toen bestond de groep uit Roger (Jim) McGuinn, Chris Hillman, Kevin Kelly (drums), Gram Parsons (klavier & gitaar) en voor die gelegenheid ook de heer J.D. [John David Souther, 1945-2024] op steelguitar.

   Om de verwarring nog wat groter te maken kwam ook Gene Clark opdagen.

   Zowel Gene als die vreemde J.D. maken echter geen deel uit van de vaste bezetting. Die is dus volgens Judy beperkt tot Roger, Chris, Kevin en Gram”.

   Het Parool liet op 1 juni opnieuw van zich horen. “The Byrds zijn weer vijf man sterk door toetreding van Douglas Dillard”.

 

McGuinn thuis aan het woord

 

Jim McGuinn, omgedoopt tot Roger McGuinn, was de enige constante factor in de Byrds. In september 1968 publiceerde Pete Johnson een artikel over en met de artiest: ‘The Problems of Being Roger McGuinn, Byrd Survivor’.

   Johnson zocht McGuinn thuis op. “He lives in a large (but not too large) lovely house planted in a bed of flowers and grass in a hilly green section of the San Fernando Valley sprawl of Los Angeles. A photo electric system keeps track of the entrance to the brief driveway, but there are no moats or guards or signs to discourage visitors, only a low wooden fence with an unlocked gate and a large-pawed friendly dog of Labrador ancestry.

   McGuinn, beardless for the moment, sat in the living room with a cup of coffee, his back to an expensive array of tape recorders, amplifiers and other electronic paraphernalia. The dog (‘Sophie’, just like [zangeres] Sophie Tucker) padded in and sprawled by the coffee table, becoming a passive low-slung couch for Patrick, Roger’s energetic 15-month-old child.

   His wife, Ianthe, a small soft-spoken girl, busied herself in the kitchen during most of the conversation, emerging just in time to rescue a flower vase from the final stages of Patrick’s tinkering”.

 

McGuinn over hoe het begonnen was – niet als vrienden

 

Uit zijn mond tekende Pete Johnson op hoe het de afgelopen jaren gegaan was. 

   “The once-quintet who led the first American counterattack on the British pop revolution, the electrified folk who drew praise from both Bob Dylan and the Beatles, was founded by McGuinn. 

   They started in Hollywood, a bunch of former folk people who saw the attraction in electric groups and started one: Jim McGuinn, Gene Clark, David Crosby, Chris Hillman and Mike Clarke.

   Several hits later, Gene left. Several hits and a number of failures after that, Crosby split, replaced by Gene. This incarnation lasted only a few weeks, then Gene strayed again.

   Suddenly Mike Clarke disappeared and you knew they had to give up.

   But they didn’t. Their latest album, ‘The Notorious Byrd Brothers’, is just as brilliant as its predecessors created by the whole Byrds’ staff.

   Then Kevin Kelly (Chris Hillman’s cousin, once a drummer for the Rising Sons) augmented their ranks to a trio as the new drummer. At the moment, Gram Parsons, lead singer for the International Submarine Band, a rock group with country and western ideas, was performing and recording for the Byrds, though his status between the two ensembles was not yet clear”.

 

 

Pete wilde wel eens weten hoe dat allemaal zo gekomen was, hoe dat toeging in een populaire rockgroep. Waren ze vrienden toen ze begonnen, vroeg hij. Zo ging dat immers vaak in de rock-muziek.

   Dat was bij de Byrds niet het geval, tekende Pete op uit de mond van McGuinn: ‘I’d known David Crosby before. I’d known him since 1960 and I knew what kind of a cat he was when I started, but I thought, ‘Well, maybe he’s grown up a little bit’. And I didn’t know the other guys at all. We just sort of brushed into each other. Gene Clark and I actually started it. We met at the Troubadour (a folk club in Hollywood) and we were both guitar-playing-singing-writing people and we wanted to get a thing going.

   We were playing around in coffee houses and running around trying to find places to play all night long, and there weren’t many out here. So we’d wind up at somebody’s house and that was the pattern – no pressure at all, no responsibility, just get up and feed yourself, find a place to play all night. And then we stumbled into the group”.

 

Druk en spanningen

 

Door het succes van ‘Mr. Tambourine Man’ kwam de groep meteen onder druk te staan, vertelde Roger: “Bam!, the pressure was on. Our second record was ‘All I Really Want to Do’. We released it simultaneously with Sonny and Cher and we felt that they came down and saw our thing at Ciro’s and went home and wrote a few notes down, but everybody does that. Anyway, they beat us out with the record”.

   Bob Dylan was er niet blij mee. “He said, ‘They beat ya, man, they got ya’”.

   Voor Bob Dylan maakte het niet uit wie de hitversie gemaakt had. Het was zijn liedje en hij hoefde zich dus geen zorgen over de inkomsten. “He didn’t care because he was getting his money anyway from their record, but he was sad that we lost our footing, which was a drag. Then we had a hassle, Sonny and Cher-Byrd conflict – nothing personal but a very competitive thing”.

   Zo eenvoudig was het niet om succes te hebben. Het kon ook weer snel afgelopen zijn. Wat moesten ze doen? “We had a lull for a while, I’m not sure how long, two months, six months maybe”.

 

Voor een volgende single namen ze afstand van Bob Dylan. In plaats daarvan zetten ze een song van Pete Seeger op de plaat. “We came out with ‘Turn! Turn! Turn!’, which got to Number One. Our egos were inflated. We went along being kings for a few weeks”.

 

In Engeland ging het mis

 

De groep van de Amerikaanse westkust werd uitgenodigd voor een aantal optredens helemaal in Engeland. Ze kwamen in een andere wereld terecht. Daar liep het mis.

   “The cracks, the pressure started in England after our first tour of the States. We had a bad tour over there. We had a bus tour in the States first for thirty days. Without a rest they shipped us to England. We were already wasted before we went. We got there and they expected a professional thing and we weren’t ready for it. I mean, some of us had been professional in one capacity or another, but never as a group.

   I think about all the old show business people who keep talking about vaudeville and how it was a great place to get their thing together. There isn’t anything like that anymore. So you are thrust right out into the big time right away and either you make it or you don’t.

   I think we were lucky we stayed around as long as we did, considering how we were when we started”.

 

Voor McGuinn werd het teveel allemaal “I got sick, I had like a hundred and three something fever. And we were at the BBC studios doing some show and the doctor came in and said, ‘This guy shouldn’t work, send him home to bed’.

   And they said, ‘He's got to work’.

   So I'm lying on a couch or something there and everybody’s going crazy – nobody has any organization any more. Michael left – he just walked out. Then the other three guys started fighting about whether Michael should be fired or not – it was really heavy. And everybody quit right there and said, ‘I quit, I’m going home’, you know”.

   Van enige samenwerking was nauwelijks sprake meer. “That was the first test and there was very little loyalty there. Everybody was out for himself and running scared”. Die keer kwam het toch weer goed: “It all got back together”.

 

Gene Clark: vliegangst

 

Het steeds maar moeten rondtrekken om het succes uit te bouwen had andere consequenties. Hoe vaak hoorde je niet van vliegangst. Glenn Miller, Buddy Holly, Patsy Cline en Jim Reeves waren neergestort en verongelukt. Niet iedereen wilde steeds maar in zo’n toestel stappen. “Gene [Clark] developed a tremendous fear of airplanes – this was maybe a year later. One day we were going to New York from here to do a Murray the K special and Gene was on the airplane. I got there late, just as the thing was closing up. I always do. Gene was already freaked out and they were holding his arms and he was saying, ‘I got to get off, I got to get off, I can’t stand this thing’. And he was vibrating with fear, it was like 9-foot-in-diameter fear vibrations, very heavy panic.

   And I got into it and cold sweat came over me, you know, ‘Wow! Maybe he’s right. Maybe he’s psychic and knows something I don’t know’.

   But we stayed and he got off. I said, ‘Hey, man, if you get off it’s gonna blow it for you’ and he said, ‘If I stay I’m gonna blow it too’.

   So he got off and that was it, more or less. We worked a couple more gigs with him but we couldn’t hold together. He went on his own.

   Then we worked as a foursome, and that was all right”.

 

Er waren nog maar vier Byrds over. De volgende die uit de groep verdween was David Crosby, met name bij het grote popfestival van Monterey in Californië, in het voorjaar van 1967. 

   McGuinn: “We would go three weeks, six weeks between gigs and get up there cold and play, and by the end of the gig, if it was like a three-day engagement, we’d be all right again. David was always a very acidic character – he was always eating into somebody. He was starting to lose interest in the group.

   It was sort of an underdog group by this time, and his buddies in the Buffalo Springfield and the Jefferson Airplane were saying, ‘Come on, David, you can do better than that’.

   And he was saying, ‘Yeah, man, but I’ve got to be loyal to McGuinn and Hillman; I can’t let them down’. Being noble and everything”.

 

Wat McGuinn betreft, hoefde Crosby niet te blijven. “All this time we were wishing he’d split. Because he was heavy, hard to handle, being a little too outspoken and hip for the wrong reasons. And he started getting very like a tyrant on the material”.

 

Brian Jones en David Crosby, Monterey 1967

 

Als solo-artiest had Gene Clark het niet weten te maken. Hij wilde maar al te graag terug bij de Byrds, misschien vooral vanwege de inkomsten.

   McGuinn: “Gene came back as a replacement. He said he would fly, he wanted to be a Byrd again, he missed it and he would fly even if we had to knock him out and put him on a stretcher. So we went on a tour with that in mind and he met us there by train when he could. We got to the first date when he had to fly. He got up that morning and the thing happened again, ‘I can’t do it, man’.

   So we went on as a trio”.

   McGuinn had zelf geen enkel probleem met vliegtuigen, bekende hij. In het verleden zocht hij zelfs vliegvelden op om zich door het geluid van jets te laten inspireren. “I love airplanes”.

 

Gene Clark

 

Vervolgens werd drummer Michael Clarke aan de kant gezet. Volgens McGuinn bleef ook hij een nog tijdje meedoen vanwege de te verwachten dollars. “Michael left. We sort of asked him to leave, you know. Not because we don’t like him, we like him a lot and we miss him a lot, too, but he was losing interest musically and started to get Hawaii fever. He just wanted the bread and said he was going to quit after the publishing money came in this time. He just wanted to take his money and split. He was sick of the pressure and responsibility, although he didn’t have much responsibility – he just had to show up on time. Also, he wasn’t that good a drummer. He had a certain thing that was groovy, but technically he lacked a lot”.

 

Chris Hillman had voor tijdelijk soelaas gezorgd door zijn neef als vervanger aan te dragen. Dat was echter niet helemaal tot tevredenheid.

   “Are you happy with Kevin as a replacement?”, vroeg de journalist.

   McGuinn liet zich niet enthousiast uit. “He’s a better drummer than Michael, but it’s not the same”.

 

In het algemeen vond McGuinn het niet gek dat een groep regelmatig van bezetting veranderde. Zoiets gebeurde volgens hem bij meer groepen. Bij de Beatles was dat het geval geweest voor ze hun grote doorbraak beleefden. “I think the Beatles went through it early, before they made it and I think almost all the groups I’ve seen are doing it”.

   Hij vroeg zich zelfs af of er nog wel bestaansrecht was voor nieuwe groepen. Er waren er veel te veel. Maar met een groep werken had wel voordelen. In die tijd verdiende je het meeste geld uit de verkoop van grammofoonplaten. Optredens waren een aardige aanvulling. “Performing supplies pocket money. It’s a good source of cigarette money”, zei hij.

 

Gram Parsons bij de Byrds?

 

Byrds in 1968

 

McGuinn zag Gram Parsons wel zitten als die zich bij de groep zou aansluiten, verklaarde hij. “Gram plays piano and guitar and sings. He’s sort of up in the air now between the International Submarine Band and us. It depends on how their record does”.

   Met Gram Parsons erbij had de groep succes tijdens de concerten. “We got a standing ovation for the first time at Michigan State and we got good reviews from Columbia and several other schools. Gram worked with us on this last tour and he was great. The audience loved him. He likes to work with us and we like to tour with him. I never had more fun than we had this last tour”.

   McGuinn bevestigde nog eens hoe moeilijk het was om een groep bij elkaar te houden. In een groep was je gedwongen om elkaar dag in dag uit te moeten verdragen.

   Hij kwam voor de dag met een spreekwoord: “The Africans have an expression, ‘Living with someone is like asking for a fight’, or something like that. A group is even worse. You’re boxed in when you’re travelling – it’s hard pressure”.

   

Ondanks de mogelijke komst van Gram Parsons, had McGuinn zijn verwachtingen wel bijgesteld. Hij dacht niet dat de Byrds ooit nog zo populair zouden worden als in het begin. “I think you make your initial statement and you’re either accepted or rejected and we were accepted. Then it sort of tapers off. It’s not ever as intense as when you had your first record. As far as staying power, though, I think we have it. I don’t know why exactly, but it’s there. I think we can stick around at maybe the Peter, Paul and Mary level”

   Ondanks het gebrek aan echte hits, ging het volgens hem goed met de verkoop van albums. “We’re doing good album business”.

   Over het nieuwe album, ‘The Notorious Byrd Brothers’, had hij echter gemengde gevoelens. Positief uitte hij zich over ‘Natural Harmony’ en ‘Draft Morning’. Maar niet alle tracks waren naar zijn mening goed gelukt. Het was een beetje een ratjetoe.

 

McGuinn keek, misschien daarom wel, al uit naar een volgende project. Dat moest een dubbel-elpee worden, waarvoor 22 songs geselecteerd waren. “Our next album’s going to consist of two whole records, twenty-two sides. The first half, I guess the first six, will be bluegrass with banjo and stuff, and the second half will be modern country. Then we’ll move to the (Moog) synthesizer with voice for the third quarter, lyrics with a synthesizer background. Then pure synthesizer for the last quarter, so it’ll be a chronological structure, from old timey to modern to space age stuff”.

   Zelf zou hij achter de toetsen gaan zitten. “I play the synthesizer. It’s like a bunch of jacks and oscillators and you've got your choice between square oscillation, sawtooth and so on. There’s a keyboard and you can tune it to any musical note or sound – any sound at all, a dog barking or anything”.

   De groep had al een synthesizer besteld om dat repertoire ook live te kunnen brengen. “We’ve already ordered one for our own use on stage”. Dat was volgens hem redelijk uniek in die dagen. Hij kende maar één groep (The United States of America) die zover was.

 

Van Jim tot Roger (en andere naamsveranderingen)

 

In het lange interview kwamen ook andere onderwerpen aan de orde, zoals zijn naamsverandering, van Jim McGuinn naar Roger McGuinn.

   Roger, zoals de artiest zich was gaan noemen, legde het netjes uit. Het had allemaal te maken met zijn spirutuele overtuiging. “I belong to the Subud, which is a spiritual organization, and they have this optional name change which you can get any time you want to. When we had our son, I named him James IV. Then we decided to send to Indonesia to find out what his real name was and it came back Patrick McGuinn. I thought, ‘Wow, that’s a groovy name’. That’s a better name than I would have thought of. So I was curious to see what mine was and my wife and I both sent for our names. We got them and she was Ianthe, from Dolores, and I was Roger”.

   Van voornaam veranderen was niet zo moeilijk stelde ‘Roger’. Het ging gewoon per post. “You send to the international Subud secretary in Djakarta, Indonesia, a post office box. You say who you are and you ask what your name should be. Then you get a letter back that suggests the first letter of the name and suggests that you make up ten names that you might like to have.

   So I made up weird names like Retro and Rex and others, and I put Roger in there. I liked Roger – I liked it better than the others. I sort of put down nine ridiculous ones and Roger – sort of picked my own. I liked it because it was like airplane talk, you know, ‘Roger’. It had a very right, positive sound. So I got a letter back saying that my name was Roger”.

 

Een nieuwe groep met Gram Parsons

 

Pete Johnson had nóg een vraag voor McGuinn: “Is Chris Hillman happy with the present group?”

   Als antwoord noteerde hij: “Yeah, more or less. He’s sort of sick of being a rock ’n’ roll singer but if the group developed more of a country sound, he would dig that because that’s more his bag”.

   

In het artikel meldde de journalist niet wanneer het gesprek bij McGuinn thuis had plaatsgevonden, dat resulteerde in een artikel, afgedrukt in september 1968.

   Vóór die tijd hadden de Byrds van dat moment, te weten Roger McGuinn, Chris Hillman, neef Kevin  Kelley en Gram Parsons, onder leiding van Gary Usher een country album opgenomen, ‘Sweetheart of the Rodeo’. Het verscheen in het najaar van 1968.

   In veel landen, en zeker in Nederland, werd/wordt ‘Sweetheart of the Rodeo’ gezien als het beste dat de Byrds ooit opgenomen hebben. Vanaf die tijd kregen de Byrds een superstatus in ons land, voor zover ze die al niet hadden. De groep bleef intussen opnieuw van samenstelling veranderen. Tijdens hun ‘legendarische’ optreden in Kralingen (1970) bestond die uit Roger McGuinn, Skip Battin, Clarence White en (weer) Gene Clark. Maar wie eerder had meegedaan kon op belangstelling, bewondering en verkoop rekenen, in groepen als Crosby, Stills, Nash & Young, Flying Burrito Brothers, Expedition of Dillard & Clark, Gram Parsons (solo) en niet te vergeten – de Eagles.

 

Roger McGuinn, Byrds, Kralingen, 1970

 

Harry Knipschild

28 september 2024

 

* 28 januari 2025. Twee lezers, Frans Kooy en Andre Hovingh, hebben mij per e-mail laten weten dat niet Gene Clark, maar Gene Parsons als Byrd optrad tijdens het popfestival in Kralingen.

 

Literatuur

Keith Altham, ‘Byrds Weak Stage Act’, New Musical Express, 20 augustus 1965 

‘Zenuwinstorting Gene Clark’, Hitweek, 1 april 1966

‘Columbia racks up best year’, Billboard, 2 april 1966

‘Gene Clark inked by Columbia Records’, Billboard, 3 december 1966

‘David Crosby vervangen door Gene Clark’, Hitweek, 10 november 1967

‘Rumoer rond The Byrds’, Parool, 10 februari 1968

‘Gene Clark, pas terug bij Byrds, wil weer weg wegens ruzie met Michael Clarke’, Teenbeat, maart 1968

‘Weer verandering bij de Byrds’, Hitweek, 19 april 1968

‘Nieuwe Byrds natuurlijk ’n aanrader’, Hitweek, 31 mei 1968

‘Byrds in nieuwe samenstelling’, Parool, 1 juni 1968

Pete Johnson, ‘The Problems of Being Roger McGuinn, Byrd Survivor’, Hit Parader, september 1968

Peter Schroeder, ‘Kralingen: The Byrds mooier dan verwacht’, Volkskrant, 29 juni 1970