66 - Een dagje Hamadan (Iran), met het graf van koningin Esther?
In de zomer van 2007 reisden Greetje Suman en ik door Iran. Op 6 augustus bevonden we ons in Hamadan, enkele honderden kilometers ten zuidwesten van de hoofdstad Teheran – en 1300 kilometer verwijderd van Jeruzalem, hoofdstad van Israël. Bij het ontbijt kregen we linzensoep, jam van wortelen, jonge geitenkaas en kersen in sap gepresenteerd.
Hamadan staat bekend als een van de oudste steden van Iran, het voormalige Perzië. In zijn Historiën schreef Herodotus in de vijfde eeuw voor Christus al over Hagmatana (‘ontmoetingsplaats’) of Ekbatana, gesticht door de Meden.
Islamitische geestelijke
In de hal van ons hotel werden we door een islamitische geestelijke aangesproken. Elke keer viel me op hoe jong veel van die mannen in Iran waren. Als gevolg van het verdwijnen van het christendom, de secularisatie, in Nederland, zijn we er aan gewend geraakt dat katholieke en protestantse kerken en tehuizen vrijwel uitsluitend door ouderen tot zeer-ouderen bediend en bewoond worden. In Iran was dat heel anders. Veel van hen hadden hooguit de middelbare leeftijd. Ze zagen er gezond uit, waren goed en zorgvuldig gekleed, maakten een zelfverzekerde indruk. Kortom, ze waren in de bloei van hun leven.
De geestelijke die ons vrolijk aansprak, hoorde tot die categorie. Zonder enige schroom stapte de man, met witte hoofdbedekking, op ons beiden af en vroeg of we een idee hadden van zijn bezigheden.
Ik zei dat hij ongetwijfeld les gaf in islamitische theologie.
Lachend reageerde zei hij: ik zal jullie laten zien wat ik doe.
Aan de vrouw die de receptie van het hotel bemande vroeg hij een stuk papier en een schaar. Hij vouwde het vel papier en begon gaatjes te knippen. Toen hij met zijn werk klaar was klapte hij het papier open en trots liet hij ons het kleedje zien dat hij ervan gemaakt had. Dat is wat ik de kleintjes leer, verklaarde hij.
De man zei er natuurlijk niet bij dat de kinderen in een klas, waar een mullah het voor het zeggen had, zonder enige twijfel ook ‘geestelijke’ zaken werden bijgebracht. Scholen zijn nu eenmaal het geëigende middel om de jeugd klaar te stomen voor de waarden waar ze de rest van hun leven mee moeten leven.
archaeologie Hamadan
Ekbatana
Op enkele honderden meters afstand van ons hotel, aan de rand van het centrum van Hamadan, zouden zich de overblijfselen bevinden van Ekbatana. De koning van de Meden woonde er, althans volgens Herodotus, in een paleis met duizenden kamers, geïsoleerd van zijn onderdanen door zeven concentrische muren, die wit, rood, blauw en oranje geschilderd waren. De binnenste muren waren met zilver en goud bedekt. Alleen de leden van de koninklijke huishouding mochten hem zien. De verklaring van de Griekse geschiedschrijver voor deze beperkingen getuigde van inzicht. Als niemand hem zag zou de legende groeien dat hij een schepsel was van een andere orde van de mens.
Volgens Jim Hicks, auteur van een geschiedenis van de oude Perzen, ‘moet het niet gemakkelijk geweest zijn om nomadische stamleden om te vormen tot leden van een stabiele, samenhangende staat en dit proces kon vergemakkelijkt worden door een mysterieuze waas rond de opperste leider te scheppen’.
Zouden we iets kunnen zien van de opgravingen, waarbij archeologen pogingen deden om Ekbatana te voorschijn te toveren?
Om er te komen moesten we langs een fietsenstalling lopen. Een militair met een kalashnikov in de aanslag, op ons gericht, stond op de rijwielen te passen.
Ik keek hem aan en liep gewoon door. Als hij mij in de rug schoot – bedacht ik – was het afgelopen met mij. Maar dat deed hij gelukkig niet en zo kwamen wij bij het hekwerk waarachter de opgravingen plaatsvonden.
De poort van het hek was op slot. Er was geen mens te zien. Wel zagen we foto’s van gouden voorwerpen en een verwijzing naar een grote expositie waar alle ‘schatten’ tentoongesteld lagen. Volgens de Lonely Planet waren de belangrijkste vondsten in het Nationale Museum in Teheran te vinden. Ondanks het succes van het archeologisch werk was het volgens de befaamde gids niet de moeite waard achter het hek te gaan kijken. “There are no signs to explain what you’re looking at and it’s easy enough to get an idea of the 9 meter thick ramparts from the free footpaths outside”.
Gold dat niet voor vrijwel alle archeologische opgravingen? Je begrijpt pas wat archeologen doen als je de resultaten ziet of erover leest.
opgravingen Ekbatana
Ekbatana, in het hedendaagse Hamadan, heeft inmiddels formele erkenning gekregen. De Tehran Times meldde op 14 februari 2025 dat de opgravingen hebben geresulteerd in een officiële inscriptie op de ‘Unesco World Heritage list’ (juli 2024).
In de krant kon je lezen: “Ekbatana, believed to have been the capital of the ancient Median Empire, is one of Iran’s most significant archaeological sites. Located in the suburban area of modern Hamadan, Hegmataneh spans approximately 50 acres, with its rich archaeological deposits offering a glimpse into millennia of human civilization.
Large portions of the site remain unexplored, promising future discoveries that could further illuminate our understanding of ancient Iran. Ekbatana’s historical significance is further enriched by its role during subsequent periods, including the Seleucid, Parthian, Sassanid, and Islamic eras”.
Unesco World Heritage List
Juwelen
Midden in het centrum van Hamadan arriveerden we op het centrale plein, het plaatselijke Imam Khomeini-plein. In een van de zijstraten zagen we allemaal winkels van juweliers. Overal waren kooplustige vrouwen in de bekende alles bedekkende zwarte kledij. Die verhinderde blijkbaar niet dat ze ‘ergens’ juwelen droegen. Greetje had belangstelling voor een gouden ketting met de beeltenis van Ahora Mazda, de oppergod van het zoroastrisme. We vonden een mooi exemplaar en vroegen naar de prijs. De ketting werd eerst gewogen. Pas daarna werd de prijs genoemd: 130 dollar.
In de juweliersstraat was het een drukte van belang. In een van de weinige winkels waar geen klanten waren stapten we naar binnen en vroegen opnieuw naar de prijs van een (vrijwel identieke) gouden ketting. Ook hier werd de ketting gewogen. De prijs was ongeveer gelijk aan de ketting die eerder in de smaak viel.
Hamadan stond grotendeels in het teken van de islam. Maar als je je ogen en oren goed de kost gaf, was er meer informatie te verkrijgen. Veel mensen op straat spraken goed Engels.
We raakten in gesprek met een vrouw en vertelden haar dat we misschien een gouden ketting wilden kopen. Ze legde ons uit dat je op sieraden nauwelijks kon afdingen. Het materiaal bepaalde nu eenmaal de prijs. Juweliers maakten wel eens een klein gebaar, bijvoorbeeld bij goede klanten, maar daar hield het dan bij op. Bij andere producten, tapijten en siervoorwerpen, was dat heel anders.
Ik maakte van de gelegenheid gebruik om te beginnen over de prijs van de benzine. Een liter gewone benzine kostte 1000 riaal, 7,5 eurocent [!] dus, bevestigde ze. Het was echter niet mogelijk onbeperkt aan de pomp tanken. Het aantal liters werd door de regering vastgesteld. Je tankte met een kaartje dat de hoeveelheid liters per maand regelde. Als je kaartje was afgewerkt kon je die maand geen benzine meer bij een (gewoon) tankstation kopen, liet ze weten.
Joodse ballingen
In Hamadan vonden we ook mogelijke restanten van het joodse geloof, zoals vastgelegd in het boek ‘Esther’. In een recente uitgave van Het Boek (Jongbloed Media, 2024) werd uitgelegd: “Het boek behandelt een belangrijke gebeurtenis die plaatsvond nadat de Perzen het Babylonische rijk hadden veroverd. In die tijd verbleven veel joden nog in ballingschap in Babylonië, omdat zij geen behoefte hadden om naar hun land terug te keren.
Het verhaal gaat over Esther, een joodse vrouw die trouwde met de Perzische koning Ahasveros [Xerxes I, r. 485-464 ?]. Haman, een kwaadaardige adviseur van de koning was er op uit de joden uit te roeien om zo hun bezittingen in handen te krijgen. Esther kwam echter op tactvolle manier tussen beide en redde zo haar volk van de ondergang. Haman werd ter dood gebracht en na een tijd van onlusten onder het volk keerde de rust terug. Deze wonderbaarlijke redding van de joden wordt tot op de dag van vandaag herdacht op het Poerimfeest”.
Gebouw met de graven van Esther en Mordekai
In het reisverslag van 2007 schreef ik: “Een van de bezienswaardigheden van de stad Hamadan was het ‘graf van Esther en Mordekai’. Op zoek naar de ingang waren we in eerste instantie per vergissing het terrein van de Sepah-bank opgelopen.
Mannen met geweren in de hand maakten ons duidelijk dat we niet op de juiste plaats terecht waren gekomen. We moesten door een klein straatje en daarna stevig bukken bij een lage ingang om tegen betaling en onder leiding van een Frans-sprekende gids het gebouwtje te bekijken. Aan de muur hingen de stenen tafelen, de Tien Geboden in het Hebreeuws”.
In dat zelfde verslag schreef ik: “In Iran anno 2007 waren de joden niet bijzonder populair bij de moslims. Het huisje waar de graven van Esther en Mordekai zich zouden bevinden, zouden wij een schuilkerk noemen. Het gebouwtje, waar tevens een piepkleine synagoge in was ondergebracht, was afkomstig uit de dertiende eeuw en bijna onzichtbaar.
Zagen we écht de graven van de vele eeuwen daarvoor overleden Esther en Mordekai? Dat was moeilijk vast te stellen, maar dat kon je met evenveel recht op andere plaatsen zeggen, zoals bij het mausoleum van imam Reza in Mashhad of waar dan ook”.
graf van Esther
De graven van de twee iconen van het verleden van Israël, met kleurige doeken bedekt, fungeerden als een symbool van de joodse aanwezigheid in Iran. Die wilden de autoriteiten koesteren. In een recent bericht in de Tehran Times was te lezen dat de Iraanse joden geld van Israël aangeboden gekregen hebben om naar de joodse staat te emigreren. Maar liefst tienduizend Amerikaanse dollars per persoon.
Dat hadden de joden verontwaardigd van de hand gewezen. “The statement said Iranian Jews would not exchange their Iranian identity for any sum of money. The Iranian Jews are the oldest Iranians, and if a group has embarked on immigration, it is not an issue separate from other normal migrations by other Iranians, it added”, aldus de Tehran Times.
Verhaal uit de bijbel
De tekst in Het Boek luidt als volgt: “Ahasveros was een machtige koning. Hij heerste over het enorme rijk van Perzië en Medië. Dat strekte zich met zijn 127 gewesten uit van India tot Ethiopië. In zijn derde regeringsjaar [482 vC?] gaf de koning een onvoorstelbaar groot feest in zijn paleis in de stad Soesa. Alle gouverneurs, topambtenaren en de hele legerleiding werden uitgenodigd. Uit alle delen van zijn rijk kwamen de gasten. De feestelijkheden duurden een half jaar. Het was één grote demonstratie van rijkdom, pracht en praal”.
Het huwelijk van de koning met koningin Wasti stond op springen. “Zijn hovelingen zeiden: ‘Laten wij de mooiste meisjes uit uw rijk uitzoeken en bij u brengen. Wij zullen in alle gewesten ambtenaren aanstellen om deze meisjes te selecteren voor de koninklijke harem. Hegai, de harembewaker, zal zorgen dat zij de beschikking krijgen over alle schoonheidsmiddelen. Het meisje dat u dan het best bevalt, zal koningin worden in plaats van Wasti’.
De koning vond dit een goed voorstel en liet het onmiddellijk uitvoeren.
In Soesa woonde Mordekai, een joodse man. Samen met koning Jechonja van Juda en vele anderen was hij door koning Nebukadnezar in ballingschap weggevoerd naar Babel. Mordekai was de pleegvader van een bijzonder knap meisje, Hadassa, die in het Perzisch Esther werd genoemd. Als gevolg van het koninklijk besluit werd ook Esther naar de harem in het paleis van Soesa gebracht.
Iedereen vond dat zij er prachtig uitzag toen zij tenslotte vanuit de harem naar de koning werd gebracht. De koning hield meer van haar dan van alle andere meisjes. Hij was zo verrukt over haar dat hij de koninklijke kroon op haar hoofd zette en haar tot koningin uitriep in plaats van Wasti.
Mordekai werd een vertrouwde verschijning in het paleis. Hem kwam een samenzwering ter ore. Hij speelde deze inlichtingen door aan koningin Esther en zij vertelde het aan de koning. Er werd een onderzoek ingesteld. De samenzweerders werden schuldig bevonden en opgehangen.
De koning benoemde Haman tot eerste minister. Hij was na de koning de machtigste man van het rijk. Alle dienaren maakten een zeer diepe buiging wanneer Haman passeerde. Mordekai weigerde echter te buigen.
Haman was woedend. Hij besloot niet alleen Mordekai te straffen, maar ook hard op te treden tegen diens volk, de joden. Hij wilde alle joden in het rijk uitroeien. Haman benaderde de koning. ‘Er is een volk over al uw gewesten verspreid. Ze weigeren uw wetten te gehoorzamen. Daarom hoort u het niet ongemoeid te laten’”.
Volgens het bijbelse verhaal wist Haman de koning te overtuigen dat het joodse volk vernietigd moest worden. In een bevel werd vastgelegd: “Alle joden, jong en oud, vrouwen en kinderen, moeten worden gedood op de dertiende dag van de twaalfde maand van het volgend jaar. Hun bezittingen mogen in beslag worden genomen”.
In Soesa hoorde Mordekai blijkbaar wat er aan de hand was. “Hij scheurde zijn kleren, kleedde zich in een zak en strooide as op zijn hoofd als teken van zware rouw. Luid jammerend liep hij door de stad”.
Met enige moeite wist hij Esther op de hoogte te brengen van het naderende onheil.
De koningin greep in. Ze liet aan Mordekai zeggen: “Roep alle joden uit Soesa bij elkaa en ga voor mij vasten. Mijn dienaressen en ik zullen hetzelfde doen. Daarna zal ik naar de koning gaan”.
Esther slaagde erin Haman in discrediet bij de koning te brengen. De ‘jodenhater’ en de zijnen wachtte een droevig einde. De joden konden feest vieren – het poerimfeest, een jaarlijks terugkerende gebeurtenis, van generatie op generatie.
Esther beschuldigt Haman
Het vervolg (2009)
Of het oude verhaal van koningin Esther en Mordekai juist is, ik durf er niet voor in te staan. Of de graftombes ‘echt’ zijn, evenmin. Maar hoe dan ook, in augustus 2007 waren wij in staat ze te aanschouwen in Hamadan.
Twee jaar na ons bezoek schreef de Amerikaan Michael Freund op het internet een artikel, waarin hij zich afvroeg waar het graf in werkelijkheid was. Dat deed hij niet zomaar. “The normally hostile Iranian regime took the rather unusual step of adding a Jewish holy site to its National Heritage List. On December 9, 2008, Iranian news outlets reported that the tomb of Mordekai and Esther, heroes of the Purim saga, would now be under official government protection and responsibility.
The mausoleum housing the shrine of Mordekai and Esther consists of a simple brick structure crowned with a dome which was built some five to seven centuries ago over the underground gravesites. It is located in the northwestern Iranian city of Hamadan. According to tradition, Hamadan is believed to be the site of the city of Shushan, which played such a central role in the events described in the Book of Esther”.
In de twaalfde eeuw, onze middeleeuwen, wist de joodse reiziger Benjamin van Tudela de plek te bereiken en erover te schrijven. Het werd een bedevaartsoord, aldus Freund. “Iranian Jews revered the shrine, and many would travel to Hamadan to observe Purim there by reading the Megillah alongside the tomb. Others held family celebrations, such as bar-mitzvahs or circumcisions, at the site”.
Over de lage entree naar de graven kreeg je nu een andere uitleg. “The entrance to the building is said to have been built intentionally low, in order to compel visitors to bow their heads upon entering, thereby engendering a requisite attitude of respect.
Inside the main hall, which is adorned with Hebrew inscriptions, lie two large, decorated wooden boxes, or trunks, below which are said to be the final resting places of Mordechai and Esther. A small synagogue adjoins the tomb, and the site is also considered holy by muslims and christians, who come to pray there as well”.
Vanuit Hamadan zou je door een ondergrondse tunnel rechtstreeks naar de Israelische hoofdstad kunnen reizen 1300 kilometer. “Next to the mausoleum lies a large hollow in the ground, which Iranian Jews believe to be an entrance to a tunnel that stretches all the way to Jerusalem”.
Volgens de auteur was het niet zeker of dit wel de juiste plek was. “There is a competing tradition which identifies the traditional burial place of Queen Esther and Mordekai as being on the outskirts of the village of Baram, in the upper Galilee, near Safed”.
Het vervolg (2020)
In een artikel in de Times of Israel, anno 2020, werd nog eens bevestigd: “In 2008, the Iranian government declared the tomb a world heritage site”.
Dat was blijkbaar niet voldoende: “The government’s protection of the site was removed, however, when Iranian students threatened to destroy it in revenge for the so-called Jewish destruction of Al-Aqsa mosque and the massacre of the Persians mentioned in the Megillah”.
Het Simon Wiesenthal centrum voor mensenrechten had verklaard: “Historically, muslims safeguarded Jewish holy sites from Persia to Morocco, including the Tomb of Esther and Mordekai. But all that has changed under the ayatollahs and the terrorist movements they have spawned. In recent years there have been annual anti-semitic protests at the Holy Site where Jews have come to pray peacefully for hundreds of years”.
Al enkele maanden was het onrustig. “Members of the hard-line student bashi group in Hamadan province released a statement threatening to tear down the building and replace it with a Palestinian consulate”.
Op 14 mei 2020, de 72ste verjaardag van de staat Israel, was de vlam in de pan geslagen. Het gebouw met de graftombes was in brand gestoken. De schade viel echter mee, was de indruk.
Hamadan na 7 oktober 2023
Op de website Israel National News kon je op 26 oktober 2023, 19 dagen na de bloedige Hamas-inval op Israëlisch grondgebied, lezen dat inwoners van Hamadan (‘waar zich de graven van Mordekai en Esther bevinden’) Israëlische vlaggen hadden verbrand en daarmee de joodse plaats ontheiligd hadden. Bij het ministerie van Cultuur hadeen ze bovendien schriftelijk geëist dat het gebouw omgezet moest worden in een ‘museum van de misdaden van het zionistische regime’. De joodse inwoners van de streek zouden het ermee eens geweest zijn, was in de brief opgenomen.
Israëliërs hadden protest aangetekend. “The Jews in Iran feel firsthand the war between Israel and Hamas. There is a lot of stress and danger, and the situation is not good”.
Als je afgaat op de berichten over Hamadan op het internet bleef het onrustig. Op de website van Iran International werd op 3 april 2024 bericht: “Ancient jewish mausoleum in Iran attacked with Molotov cocktails”.
De Iraanse website verduidelijkte: “A newly released video depicts Molotov cocktails being thrown on the ancient mausoleum of Esther and Mordekai in Hamadan during the early hours of Tuesday, a key archaeological site in both Jewish and Christian history. The governor of Hamadan claimed that through surveillance footage, the perpetrators have been identified though it remains unclear who was behind the attack.
Social media has been abuzz with various interpretations of the attack. Many users speculate that the Iranian regime and its supporters may be behind the incident, viewing it as a form of retaliation for recent tensions with Israel including an alleged strike on the Iranian consulate in Syria”.
Er volgden meer details: “The assailants used incendiary materials, causing a fire at the tomb complex, raising concerns about the safety of not only the historic sites but the country’s Jewish community, the largest in the Middle East outside Israel amidst the world’s worst antisemitism since the Holocaust”.
Volgens de website woonden in Iran (met een totale bevolking van negentig miljoen) ongeveer tienduizend joden. “Around 10,000 Jews remain in Iran, one of the most ancient communities in Jewish heritage. They have long lived under the pressure of Iran’s shadow war with Israel, the world’s only Jewish state and arch enemy of Iran”.
Ook in 2024 werd gewezen op de betekenis van de graven, die Greetje en ik tijdens onze wandeling door het centrum van de stad bezocht hadden: “The tomb of Esther and Mordechai holds significant religious and cultural importance, being the burial place of the Jewish wife of King Xerxes and a key pilgrimage site for Jews and Christians both within Iran and around the world. It is registered as one of Iran’s cultural heritage sites”.
Na ons korte verblijf bij wat mogelijk de oud-testamentische graven waren, liepen we verder door de stad. In een eerder reisverhaal (nummer 24, 9 mei 2014) maakte ik melding van een ontmoeting met een jonge bashi, een fanatieke aanhanger van het regime onder leiding van Khamenei en zijn raad van hoeders. Als hij de kans kreeg, vertelde hij, zou hij op het vliegtuig naar Amerika stappen om president George W. Bush te vermoorden.
Op zijn uitnodiging liepen we met hem mee naar een winkel, die gerund werd door de vader van twee jongens, die in de oorlog Iran-Irak (1980-1988) als martelaars gesneuveld waren. In de leerstellingen van de islam word je immers martelaar als je strijdend voor het geloof ten onder gaat. De grijze man wist niet wat er over hem verteld werd. Opvallend vond ik dat ook in zo’n kleine winkel de blauwgele collectebus te vinden was die je overal in het land aantrof – ‘voor de moslims in Libanon, Afghanistan en Irak’.
Een maaltijd, met uitzicht op Hamadan
Een voorstel om die avond een bijeenkomst van bashi’s bij te wonen sloegen we af. We waren immers (ook) op vakantie. Ali, de chauffeur, bracht ons naar een restaurant op enkele kilometers buiten de stad. Met een lift gingen we helemaal omhoog. Vanaf het terras hadden we een prachtig uitzicht op de verlichte stad. Het restaurant bood ons een uitgebreide spijskaart aan. Maar wat je ook bestelde (ik: lamsvlees), je kreeg kip-kebab geserveerd, zonder enige uitleg of excuses. In de loop van de reis waren we niet anders gewend.
Bij het bezoek aan de graftombes van Esther en Mordekai hadden we ons niet goed gerealiseerd wat de betekenis, tot op de dag van vandaag, was van die plek was. Maar reizen door verre landen, in andere culturen, kan leerzaam zijn. De volgende dag gingen we verder zuidwaarts richting Qom, Kashan, Yazd en Shiraz.
Harry Knipschild
24 maart 2025
Clips
* Mausoleum Esther en Mordekai
* Ekbatana
* Hamadan
Literatuur
Jim Hicks, De Perzen, 1975
Michael Freund, ‘Where is the Tomb of Mordechai and Esther?’, Orthodox Union, 9 maart 2009
‘Outcry as Tomb of Mordechai and Esther in Iran reportedly set ablaze’, Times of Israel, 15 mei 2020
‘Iranians desecrated tombs of Mordechai and Esther, Jews asking for protection’, Israel National News, 26 oktober 2023
Het Boek, uitgevery Jongbloed, Leeuwarden
‘Ancient Jewish Mausoleum In Iran Attacked With Molotov Cocktails’, Iran International, 3 april 2024
Ecbatana’s UNESCO registration document unveiled at tourism fair, Tehran Times, 14 februari 2025
- Raadplegingen: 210